1
Τα Ελευσίνια Μυστήρια
Το κείμενο αυτό παρουσιάστηκε στο 7th Esoteric Quest Conference on The Mysteries and Philosophies of Antiquity, που έγινε τον Σεπτέμβριο του 2008 στην Σαμοθράκη.
Το θέμα μας είναι τα διασημότερα ίσως μυστήρια όλων των εποχών, τα Ελευσίνια. Ανάγονται σε μια πολύ αρχαία εποχή, πολύ πριν υπάρξει η πόλη κράτος των Αθηνών, πολύ πριν να υπάρξει η επίσημη θρησκεία των Ολυμπίων θεών. Παρ όλα αυτά διατήρησαν την ιερότητά τους και των σεβασμό όλων μέσα σε δaιαφορετικούς πολιτισμούς και εποχές σαν να έχουν έναν δικό τους μυστικό και μοναδικό τρόπο να αγγίζουν την ψυχή ή το ασυνείδητο του ανθρώπου -δεν ξέρω ποια λέξη θα έπρεπε να χρησιμοποιήσω- του κάτοικου της κλασσικής Ελλάδας, της Αυτοκρατορικής Ρώμης, της Ευρώπης του Διαφωτισμού ακόμα και της σύγχρονης Ψηφιακής μας πραγματικότητας. Υπάρχει πλήθος διηγήσεων και μυθοπλασιών πολλές από αυτές εξαιρετικά διαδεδομένες με θέμα ετούτα τα μυστήρια. Όμως η ακρίβειά τους ελέγχετε γιατί οι αληθινά μυημένοι έπαιρναν βαρύ όρκο απόλυτης εχεμύθειας όπως είχε οριστεί από την ίδια τη θεά. Ας δοκιμάσουμε λοιπόν να βάλουμε σε μια σειρά τι πραγματικά γνωρίζουμε.
Τι Και Πότε
Σε έναν χρησμό του μαντείου των Δελφών προς τους Αθηναίους σχετικά με τη λατρεία του Διονύσου Ελευθερεως -του Pater Liber των Λατίνων- θύμισε στους πολίτες ότι ο θεός είχε ξαναέρθει στην πόλη μαζί με την Δήμητρα, την εποχή του βασιλέως των Αθηνών Πανδίονος. Η θεά όμως δεν παρέμεινε, αλλά πήγε στην Ελευσίνα όπου την υποδέχτηκε ο βασιλιάς Κελεός. Αυτός ο χρησμός θα μπορούσε να τοποθετήσει την έναρξη των Ελευσινίων γύρω στο 13ο προχριστιανικό αιώνα. Ωστόσο είναι μάλλον σίγουρο ότι ανάγονται στην Μινωική Εποχή όπου κυριαρχούσε η Μεγάλη Θεά. Η ίδια η Δήμητρα στον ομηρικό ύμνο αποκαλύπτει ότι έφτασε από την Κρήτη και ας θυμηθούμε ότι και στην Κνωσό όπως λέει ο Διόδωρος από την αρχαιότητα νόμιμα παρέδιδαν την ελευσίνια μύηση.
2
Το ίδιο το όνομα Ελευσίς σημαίνει έλευση – ερχομός. Ποιος έρχεται που για να αναζητήσει τι; Η Δήμητρα το δικό της χαμένο στον Κάτω Κόσμο κομμάτι, την κόρη της Περσεφόνη, μήπως ο μυούμενος μια δική του χαμένη – ξεχασμένη πλευρά του εαυτού του ή μια γνώση που θα τον βοηθήσει να γνωρίσει τα του άλλου κόσμου;
Για κάτι τέτοιο μιλούν αρχαία κείμενα όπως του Σοφολή του Πίνδαρου και του Πλούταρχου που μακαρίζει τους μυημένους στα Ιερά μυστήρια γιατί αυτοί γνωρίζουν ότι στον Άδη υπάρχει μόνο Ζωή, εκεί που όλοι οι άλλοι φοβούνται τις συμφορές.
Την αρχαία εποχή φαίνεται ότι τα Ελευσίνια τελούνταν ανά τετραετία μέσα στο καλοκαίρι και μέρος των εορτών ήταν και η διεξαγωγή αθλητικών αγώνων δρόμου.
Αργότερα αποφασίστηκε να επιτραπεί εκτός των Ελευσίνιων και των Αθηναίων η μύηση όλων, άντρων και γυναικών στα Ελευσίνια με μοναδική εξαίρεση όσων είχαν διαπράξει φόνο και όσων δεν κατανοούσαν την ελληνική γλώσσα.
Στη συνέχεια πιθανόν λόγω της μεγάλης συμμετοχής, διαχώρισαν το μυητικό μέρος από το εορταστικό και αθλητικό και όρισαν η επίσημη εορτή των Ελευσινίων Μυστηρίων να τελείτε το δεύτερο ήμισυ του μηνός Βοηδρομιώνος δηλαδή τον Σεπτέμβριο κοντά στην Ισημερία.
Ο αρχαίος ναός κάηκε από τους Πέρσες το 480 π.χ. και ξαναχτίστηκε από τον Περικλή με σχέδια του αρχιτέκτονα της Ακροπόλεως Ικτίνου και διακοσμήθηκε από τον διασημότερο γλύπτη της αρχαιότητας τον Φειδία. Αυτός ο νέος Ναός καταστράφηκε 900 σχεδόν χρόνια αργότερα, το 395 μ.Χ από τις ορδές του Αλάριχου οπότε και σταμάτησαν οριστικά να τελούνται τα Ελευσίνια.
Ας δούμε λοιπόν εν συντομία το τυπικό μέρος της ιστορίας όπως είναι γενικά γνωστό.
Η Μυητική Διαδικασία
Η μυητική διαδικασία εξελισσόταν σε τρία στάδια.
Το πρώτο ήταν τα Ελάσσονα ή εν Άγραις μυστήρια, το δεύτερο τα Μείζονα/ Μεγάλα μυστήρια και το τρίτο, η Εποπτεία που τελούνταν μετά το τέλος των Μεγάλων Μυστηρίων στην Ελευσίνα και συμμετείχαν όσοι είχαν μυηθεί στα Μεγάλα τουλάχιστον ένα χρόνο πριν. Προηγούνταν της έναρξης των εορτασμών οι σπονδοφόροι οι οποίοι προκήρυσσαν την ιερά εκεχειρία που διαρκούσε 2 μήνες για τα μεγάλα και 10 ημέρες για τα μικρά μυστήρια
Εν Άγραις μυστήρια.
Τα εν Άγραις Μυστήρια πήραν το όνομα τους από τον χώρο διεξαγωγής τους, το προάστιο των Αθηνών Άγραι ή Άγρα που βρισκόταν στις όχθες του Ιλισού. Ο εορτασμός γινόταν κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα δηλαδή τον Φεβρουάριο. Πιστεύουμε ότι ήταν μια προετοιμασία για τα μεγάλα μυστήρια με αφήγηση ίσως του προπαρασκευαστικού μυητικού μύθου και καθαρμούς στον Ιλισό ποταμό. Σύμφωνα με την παράδοση η γιορτή αυτή θεσπίστηκε προκειμένου να μυηθεί ο Ηρακλής, που
3
δεν είχε το δικαίωμα να λάβει μέρος στα Ελευσίνια ως μη Αθηναίος πολίτης. Αυτή η μυθική τελετή χάρισε στη συνέχεια το δικαίωμα της μύησης σε όλους τους Έλληνες. Τα μυστήρια αυτά δεν ήταν αφιερωμένα στην Δήμητρα αλλά στον Διόνυσο και την Περσεφόνη.
Υποστηρίζεται μάλιστα ότι ήταν πολύ αρχαιότερη τοπική ιεροπραξία που στη συνέχεια μετά την επέκταση των Αθηνών συνενώθηκε με τα Ελευσίνια.
Μεγάλα Μυστήρια
Επτά μήνες αργότερα την 15η του μηνός Βοηδρομιώνος κυρησόταν η έναρξη των Μεγάλων Μυστηρίων. Διαρκούσαν εννέα ημέρες όσο ακριβώς και η περιπλάνηση της Δήμητρας κατά την αναζήτηση της Κόρης. Την παραμονή μεταφέρονταν από την Ελευσίνα στην Αθήνα τα Ιερά Αντικείμενα με τον Ιεροφάντη και τον Δαδούχο επικεφαλής πομπής εφήβων και φυλάσσονταν στο «Εν άστει Ελευσίνιον» ένα μικρό Ιερό στην βόρεια κλιτύ της Ακροπόλεως. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι τα Αντικείμενα ήταν μικρά πήλινα μυκηναϊκά ειδώλια που είχαν διαφυλαχθεί ως κειμήλια διά μέσω των αιώνων και μεταφέρονταν μέσα στις «κίστες» τα ειδικά τελετουργικά κουτιά συνοδεύοντας και τα ξόανα των ελευσίνιων θεών.
Η προκήρυξη (πρόρρησης) της έναρξης των Μυστηρίων γινόταν την 15η Βοηδρομιώνος και ονομαζόταν αγυρμός (δηλαδή συγκέντρωση των υποψηφίων μυστών). Ο Ιεροκήρυκας καλούσε όσους επιθυμούσαν να συμμετάσχουν, αποκλείοντας μόνο εκείνους που ήσαν «χείρας μή καθαροί» ή «φωνήν αξύνετοι» δηλαδή τους εγκληματίες και τους φλύαρους.
Η δεύτερη ημέρα ονομάστηκε «έλασις» από την προτροπή του Κήρυκα «’Αλα δε μύσται- μύστες στη θάλασσα». Οι μύστες κατευθύνονταν στην θάλασσα προς το Φάληρο όπου έκαναν καθαρτήριο λουτρό εξαγνισμού μαζί με το χοιρίδιο που προόριζαν για θυσία στην Θεά.
4
Ακολουθούσε μια μέρα πένθους και νηστείας. Ονομάστηκε «Ιερεία δεύρο» προφανώς από την προτροπή για προσαγωγή των θυμάτων στους βωμούς στο εν άστει Ελευσίνιο της Ακρόπολης. Ο κάθε υποψήφιος θυσιαζόταν συμβολικά αφού στη θέση του κατακαιγόταν το χοιρίδιο του που τον υποκαθιστούσε.
Η τέταρτη μέρα ονομάζονταν Επιδαύρεια ή Ασκληπιεία σε ανάμνηση της καθυστερημένης άφιξης του Ασκληπιού από την Επίδαυρο. Αυτή την ημέρα λοιπόν προσήρχοντο και οι τελευταίοι καθυστερημένοι μύστες. Τότε μετέφεραν και τα «ιερά αντικείμενα» από το «Εν αστει Ελευσίνιον» της Ακροπόλεως στο Ναό του Ασκληπιού.
Η 19η Βοηδρομιώνος που ακολουθούσε, ήταν η πανηγυρική « Ίακχος ημέρα».
Ο Ίακχος αναφέρεται και ως γιος της θεάς Δήμητρας ή της Περσεφόνης ή ακόμα και σύζυγος της Δήμητρας και νεανική μορφή του Διονύσου. Ο Νόννος στα «Διονυσιακά» γράφει ότι ήταν παιδί του Διονύσου και της νύμφης Αύρας που το ανέθρεψε η Αθηνά και μετά τον έδωσε στις Βάκχες της Ελευσίνας. Τον ονομάζει επίσης «τρίτον Διόνυσον», μετά τον Ζαγρεα και τον γιο της Σεμέλης.
Αυτή τη μέρα στην Αθήνα παρέμεναν μόνο οι παλαιοί μύστες προσφέρονταν θυσίες στον Διόνυσο. Οι υπόλοιποι υποψήφιοι στεφανωμένοι με μυρτιές σχημάτιζαν μία εντυπωσιακή πομπή που συνόδευε τον Ίακχο και τα «Ιερά Αντικείμενα» στην Ιερά Οδό κατά την επιστροφή τους στην Ελευσίνα, μια απόσταση περίπου 22 χιλιομέτρων.
Στη διαδρομή έκανα στάσεις και σπονδές σε ιερά που συναντούσαν όπως της Αφροδίτης και στους Ρειτούς, τις δυο μικρές λίμνες που ήταν αφιερωμένες στην Δήμητρα και την Περσεφόνη. Η πομπή προσέγγιζε την Ελευσίνα καθώς νύχτωνε και οι υποψήφιοι μύστες κρατώντας ο καθένας δάδα αναμμένη, εισέρχονταν στον ναό της Δήμητρας. Οι μελετητές υποθέτουν ότι η νύχτα περνούσε με χορούς γύρω από το
5
«καλλίχορον φρέαρ» φέροντας στο κεφάλι «κέρνους» τελετουργικά σκεύη γεμάτα σπόρους και καρπούς.
Η έκτη μέρα ξεκινούσε με θυσίες προς τις Ελευσίνιες θεότητες από τον άρχοντα Βασιλέα, τον ανώτερο θρησκευτικό ηγέτη των Αθηνών και τους επιμελητές των Ελευσινίων.
Τότε γινόταν και η προσφορά του «Πελάνου» , ψωμιού ζυμωμένο από στάρι του Ράριου πεδίου της πρώτης γης που καλλιεργήθηκε σύμφωνα με τις οδηγίες της Δήμητρας από τον Τριπτόλεμο.
Και φτάνουμε στην 21η Βοηδρομιώνος τη σπουδαιότερη μέρα των μυστηρίων. Κατά την παράδοση ο Κήρυκας εμφανιζόταν στα Μεγάλα Προπύλαια και φώναζε: "εκάς, εκάς οι βέβηλοι". (Μακριά οι βέβηλοι)
Θα ακολουθούσε η διαδικασία της μύησης που είχε τα δρώμενα, τα δεικνυόμενα και τα λεγόμενα.
Τα λεγόμενα από την έννοια και μόνο της λέξης πρέπει να ήταν κάποιο είδος αφήγησης για κατήχηση και διδασκαλία και ίσως προηγούντο όλων αφού κατά τον Αριστοτέλη οι προς μύηση όφειλαν «ου μαθειν τι, ἀλλά παθειν καί διατεθηναι. (παθεῖν= παθιάζομαι-συγκινούμαι, διατεθῆναι.= διηγούμαι , παριστάνω)
Δηλαδή δεν υπήρχε κάποιο πολύπλοκο δόγμα ή διδασκαλία για να εντρυφήσουν αλλά μια εισαγωγή σε μια δραματική πράξη που έπρεπε οι ίδιοι να βιώσουν.
Τα δρώμενα πρέπει να ήταν αναπαραστάσεις των παθών της Θεάς. Ας μην λησμονούμε ότι και η τραγωδία γεννήθηκε μέσα από το τελετουργικό των μυστηρίων και οδηγούσε τους Θεατές της από το δράμα στην κάθαρση. Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες θα το επιβεβαιώσει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς λέγοντας ότι στα Ελευσίνια Μυστήρια υπάρχει ένα μυστικό δράμα για τη Δήμητρα και την Κόρη, που φωτίζει, την Πλάνη, την αρπαγή και το πένθος τους.
Τα δεικνυόμενα τέλος πρέπει να ήταν αρχαία ιερά σύμβολα που αποκάλυπτε ο Ιεροφάντης.
Η πομπή των μυστών έφτανε μπροστά το Πλουτώνιο όπου στην τελετή που ακολουθούσε συμμετείχε και ένα αγόρι, πιθανόν επιλεγμένο από τους λεγόμενους παίδες μυηθέντες αφ' εστία. Το αγόρι αυτό ίσως παρίστανε τον Δημοφώντα ή τον
6
Τριπτόλεμο ή τον Ίακχο ή και τους τρεις διαδοχικά ανάλογα με την διήγηση του δράματος σαν να ήταν μορφές της ίδιας ύπαρξης.
Η νύχτα που ακολουθούσε ήταν αφιερωμένη στην Εποπτεία την ανώτατη βαθμίδα μυήσεως. Οι υποψήφιοι εισήρχοντο στο Τελεστήριο και εκεί -σύμφωνα με την παράδοση- θα έβλεπαν με τα ίδια τους τα μάτια την εμφάνιση της Κόρης.
Το Τελεστήριο ήταν ένα τεράστιο τετράγωνο κτίσμα με πλευρά 54 μέτρων και κερκίδες που μπορούσαν να παρακαθήσουν ως και 3.000 άτομα. Στο κέντρο του υπήρχε ένα ορθογώνιο δωμάτιο με μια πόρτα στην Βορειοανατολική του πλευρά, το Ανάκτορον όπου φυλάσσονταν τα Ιερά Αντικείμενα. Ήταν το αρχαιότερο κτίσμα γύρω από το οποίο στη συνέχεια χτίστηκε το Τελεστήριο. Έξω από την πόρτα του Ανακτόρου βρίσκονταν ο θρόνος του Ιεροφάντη. Το Τελεστήριο δεν είχε κανένα παράθυρο. Μόνο πάνω από το Ανάκτορο ήταν ο «φωταγωγός», το Οπαίον, από όπου έβγαινε ο καπνός και από όπου φαίνονταν η λάμψη της θεοφανίας, της εμφάνισης της Περσεφόνης.
Πολλοί έχουν διατυπώσει διάφορες θεωρίες αναζητώντας το «τρικ» που μπορεί να κρυβόταν πίσω από την μαγική παρουσία της Περσεφόνης.
Σίγουρα θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να ξεγελάσεις ένα τόσο πολυάριθμο κοινό
που ανάμεσα του υπήρξε ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο Πλούταρχος ή ο Πίνδαρος.
Επίσης και μιλώντας ρεαλιστικά οι αρχαιολογικές ανασκαφές έδειξαν ότι στο Τελεστήριο δεν υπήρχαν μυστικοί χώροι που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν μια θεατρική παραπλάνηση των μυστών.
Στην κορύφωση της μύησης, ο Ιεροφάντης άνοιγε τη θύρα του Ανακτόρου και ανήγκειλε: Ίερόν έτεκε πότνια Κούρον, Βριμώ Βριμών- Ιερό γέννησε η Σεβάσμια αγόρι, η Ισχυρή τον Ισχυρό. Τότε εμφάνιζε τα ιερά Αντικείμενα ενώ οι Μύστες φώναζαν προς τον ουρανό «Υε»(= βρέξε) και στη συνέχεια σκύβοντας προς τη γή, «Κύε» (= Κυοφόρησε).
Η Εποπτεία ολοκληρωνόταν όταν ο Ιεροφάντης παρουσίαζε όπως μας το διασώζει ο Ιππόλυτος «τό μέγα καί θαυμαστόν καί τελειότατον ἐκεῖ έποπτικόν μυστήριον, ἐν σιωπῇ τεθερισμένον στάχυν» ».
7
Οι τελετές περατωνόταν με την ανατολή της επόμενης μέρας, της 23ης Βοηδρομιώνος που ονομάζονταν «πλημοχόη» και ήταν αφιερωμένη στην λατρεία των χθόνιων δυνάμεων και των νεκρών. Κατά την ημέρα εκείνη δύο πήλινα αγγεία (πλημοχόες) γεμάτα πιθανώς με νερό ή κρασί τοποθετούνταν ένα προς την Ανατολή και ένα προς την Δύση . Όταν η τελετή ολοκληρωνόταν ανατρέπονταν και έσπαγαν.
Απλά ας σημειώσετε ότι σε πολλά σημεία της Ελλάδας σήμερα συνηθίζουν όταν υπάρχει νεκρός μέσα σε σπίτι να τοποθετούν στην είσοδό του ένα πιάτο γεμάτο νερό. Όταν η τελετουργία ολοκληρωθεί και ο νεκρός αποχωρεί ένας στενός συγγενής ρίχνει το πιάτο κάτω και το σπάει.
Αυτό ήταν το βασικό πρόγραμμα του τελετουργικού της Ελευσίνιας μύησης για τους μυημένους στην οποία ο Πίνδαρος είχε πει ότι είναι ευτυχισμένοι γιατί γνωρίζουν τι υπάρχει κάτω από την γη, και κατέχουν εξουσία στην μεταθανάτιο κόσμο δοσμένη από τον Δία.
Μια μυητική τελετουργία βεβαίως στηρίζεται σε έναν συγκεκριμένο μύθο. Όλοι συμφωνούν ότι η αντιπροσωπευτικότερη περιγραφή είναι αυτή του Ομηρικού Ύμνου προς τη Δήμητρα του χρονολογείται στα τέλη του 7ου αι. π. Χ., γύρω στα 600 π. Χ.
Ύμνος προς την Δήμητρα
O Ύμνος μας διηγείται πως ο Αϊδωνεύς, θαμπώθηκε από την ομορφιά της Περσεφόνης, της Κόρης της Δήμητρας. Και ζήτησε και έλαβε την άδεια του αδελφού του Δία για να την κάνει γυναίκα του, βασίλισσα του Άδη.
Η Κόρη λοιπόν έπαιζε σ' ένα ανθισμένο λιβάδι, συντροφιά με τις Ωκεανίδες και τις νεαρές θεές Άρτεμη και Αθηνά. Κάποια στιγμή ξεμάκρυνε από τις φίλες της και είδε μπροστά της έναν θαυμαστό νάρκισσο. Έκθαμβη άπλωσε τα χέρια της να τον πιάσει και τότε άνοιξε η Γη και από μέσα πετάχτηκε ο Αιδωνεας στο χρυσό του άρμα με τα μαύρα άλογά και την άρπαξε.
8
Μόνο η αρχαία θεά η Εκάτη, μέσα στο σπήλαιο, το άντρο της άκουσε τις ικεσίες της και μόνο ο Ήλιος είδε τι συνέβη. Η τελευταία σπαραχτική κραυγή της Κόρης ήχησε καθώς εξαφανίζονταν στον Κάτω Κόσμο, και o αντίλαλος έφτασε στη μάνα της. Μαυροντύθηκε η θεά και όρμισε να την γυρεύει σε γη και θάλασσα. Εννιά μέρες περιπλανιόνταν χωρίς σταματημό στη γη κρατώντας στα χέρια της δυο αναμμένες δάδες.
Την δέκατη την συνάντησε η Εκάτη που και εκείνη κρατούσε στα χέρια της πυρσούς και της είπε όσα γνώριζε. Έτρεξαν μαζί στον Ήλιο και αυτός τους αποκάλυψε ότι την Περσεφόνη την άρπαξε, με την άδεια του Δία, o Άδης.
Εξοργισμένη η Δήμητρα άφησε τους θεούς και περιπλανήθηκε στη γη των ανθρώπων. Έφτασε στην Ελευσίνα και κάθισε κάτω από μια ελιά, κοντά σ' ένα πηγάδι, έχοντας πάρει τη μορφή στείρας γριάς γυναίκας. Εκεί την συνάντησαν οι τέσσερεις νεαρές κόρες του βασιλιά Κελεού και δεν την αναγνώρισαν. Η θεά τους είπε πως ήταν από την Κρήτη και την άρπαξαν πειρατές για σκλάβα. Όταν το πλοίο τους άραξε εκεί κοντά τους ξέφυγε, και έψαχνε τώρα κάποιο αρχοντικό σπίτι για να δουλέψει ως τροφός ή οικονόμος.
Τα κορίτσια την προσκάλεσαν στο σπίτι τους όπου η μητέρα τους, η Μετάνειρα, είχε φέρει στον κόσμο έναν μικρό γιό. Η μαυροντυμένη θεά μπήκε περπατώντας αργά όμως το θείο φως που την περιέβαλλε έσπρωξε αυθόρμητα τη βασίλισσα να σηκωθεί από τον θρόνο και να της προσφέρει τη θέση της. Η Δήμητρα δεν δέχτηκε και έκατσε σε ένα σκαμνί που της πρόσφερε μια δούλη, η Ιάμβη. Τα αστεία της Ιάμβης την έκαναν να γελάσει ξανά και τότε η βασίλισσα της πρόσφερε ένα κύπελλο κόκκινο κρασί. Η θεά το αρνήθηκε και ζήτησε να της φτιάξουν το ποτό που είναι γνωστό ως κυκεώνας.
9
Η Μετάνειρα την παρηγόρησε συστήνοντας την υπομονή στα δώρα των θεών που σαν ζυγός κάθονται στον αυχένα των ανθρώπων και της ανέθεσε την ανατροφή του μικρού Δημοφώντα.
Σαν θεό ανέτρεφε το πριγκιπόπουλο η θεά, χωρίς τροφή θνητών παρά το άλειψε με αμβροσία και τις νύχτες το έβαζε μέσα στις φλόγες της εστίας. Η θαυμαστή του ανάπτυξη κίνησε την περιέργεια της μητέρας του, που ένα βράδυ αποφάσισε να τους παρακολουθήσει. Σαν είδε τι γινόταν ούρλιαξε τυφλωμένη από θυμό.
Τότε η θεά οργισμένη απεκδυθεί τη θνητή της μεταμφίεση και φανερώνοντας την ταυτότητα της είπε: «Χωρίς γνώση εισθαι οι άνθρωποι και απερίσκεπτοι. Δεν γνωρίζεται αν σας πλησιάζει το καλό ή τα κακό». Στη συνέχεια πρόσταξε τους Ελευσίνιους να της χτίσουν ναό και βωμό απ όπου με θυσίες και ιερά όργια θα την εξευμένιζαν. Και παρέμεινε καθισμένη μακριά από τους αθάνατους βυθισμένη στη λύπη της. Κανένας σπόρος δεν φύτρωνε στη γη και απειλήθηκε να εξαφανιστεί από λιμό το γένος των ανθρώπων, γεγονός που θα στερούσε από κάθε θυσία και προσφορά τους αθάνατους. Και γι αυτό οι θεοί ανησύχησαν. Έστειλε λοιπόν o Δίας όλους τους θεούς, τον έναν μετά τον άλλο, με δώρα και προσφορές να απαλύνουν την οργή της όμως, απέτυχαν! Και είπε ότι ούτε θα ανέβει στον Όλυμπο ούτε η γη θα ξαναδώσει καρπούς αν δεν δει την κόρη της. Έστειλε τότε o Δίας τον Ερμή στον Άδη για να φέρει την Περσεφόνη πίσω στη μητέρα της. O Αιδωνεύς υπάκουσε και μιλώντας γλυκά στην Περσεφόνη για την επιστροφή της έδωσε να γευτεί σπόρους από καρπό ροδιάς.
Το ρόδι πίστευαν ότι έχει νεκρική σημασία αλλά ταυτόχρονα, ήταν κι είναι σύμβολο ευγονίας. Μπορεί να μεταφραστεί λοιπόν ως μια συμβολική τελετή γάμου αλλά και ως ένωση δια της μετάληψης με τον Κάτω κόσμο.
Στη συνέχεια ο Ερμής έφερε την Περσεφόνη στην Ελευσίνα μα καθώς η μάνα της την αγκάλιαζε υποπτεύθηκε τον δόλο και ρώτησε αν έφαγε κάτι όσο ήταν στον Άδη. Η Κόρη το επιβεβαίωσε και της αφηγήθηκε όλη την ιστορία της απαγωγής της. Αγκαλιασμένες αποδέχτηκαν ότι το ένα τρίτο του έτους η Κόρη θα ζει στα βάθη της γης και τα άλλα δυο τρίτα θα ανεβαίνει κοντά στους αθάνατους. Και ήρθε κοντά τους και η Εκάτη, που έγινε προστάτιδα και οπαδός της Περσεφόνης. Γαληνεμένη πια η Δήμητρα άφησε τη γη να πλημμυρήσει φύλλα και άνθη. Και πήγε στους ελευσίνιους και έδειξε στο Τριπτόλεμο τον Διοκλή τον Ευμολπο και τον Κελεό τις ιερές πράξεις και αποκάλυψε στον Τριπτόλεμο, τον Πολύξενο και τον Διοκλή τα σεπτά όργια. Τα μυστήρια που δεν μπορεί κανείς να ξέρει πως έγιναν ούτε να τα παραβαίνει ούτε να τα κοινολογεί.
10
Ευτυχής λέει το κείμενο, οποίος τα είδε από τους γήινους ανθρώπους γιατί δεν θα έχει την ίδια μοίρα με τον αμύητο ακόμα και στον Άδη όταν βρεθούν.
Πανευτυχής εκείνος από τους ανθρώπους που ζουν στη γη και που οι θεές τον αγαπούν γιατί στον οίκο του στέλνουν τον Πλούτο που δίνει στους ανθρώπους τα αγαθά.
Μια Προσέγγιση στα Ελευσίνια
Κράτησα αυτές τις φράσεις από το πρωτότυπο κείμενο για να αρχίσω την προσέγγιση μου με κάτι αξιοσημείωτο. Στο τέλος του ύμνου αναφέρεται ο Πλούτος ως εκείνος που προσφέρει στους ανθρώπους τα δώρα των θεών.
- Πλούτος που υπονοεί και το στάρι ήταν παλαιότερα ο γιος της Δήμητρας που χάριζε ευμάρεια στους ανθρώπους. Στη συνέχεια κυριάρχησε το πλούτος- Πλούτων ως το όνομα που έδωσαν οι Έλληνες στον βασιλιά του Άδη. Με αυτό είναι πιο γνωστός μέχρι σήμερα και αυτή η προσωνυμία δεν αναφέρθηκε καθόλου στο κείμενο. Και ακούγεται οξύμωρο αν πράγματι έχει κάποια σχέση, ο άρχοντας του ζοφερού κάτω κόσμου – δηλαδή και του θανάτου - να προσφέρει τα δώρα του σε αυτούς που αγαπούν οι θεές. Αν από αγάπη σου προσφέρουν το σκοτάδι του Άδη, καλυτέρα να σε αγνοούν και να μην γνωριστείτε ποτέ. Εκτός αν σημαίνει κάτι άλλο.
- Υπάρχει επίσης πίσω από τις γραμμές του Ύμνου μια εκκωφαντική ηχηρή απουσία. Που είναι η ανδρική θεότητα των μυστηρίων ο Διόνυσος, ή έστω η νεανική του εκδοχή, ο Ίακχος; Πουθενά! Μήπως υπονοείται κάπου; Κατά μια άποψη ναι. Όταν ηρέμησε η Δήμητρα με τα αστεία της Ιάμβης , της προσφέρθηκε από την βασίλισσα κόκκινο κρασί. Η θεά αρνήθηκε γιατί είπε ότι δεν ήταν θεμιτό και ζήτησε να της φτιάξουν τον κυκεώνα. Γιατί δεν ήταν θεμιτό; Το κόκκινο κρασί είναι του Διονύσου και προς αυτόν έκαναν σπονδή πριν πιούν. Η πόση μετά από σπονδή του αίματος του Διονύσου είναι ένα είδος μετάληψης που σημαίνει την πνευματική ένωση με τον θεό. Θα ήταν αθέμιτο σε κάθε περίπτωση αν η Δήμητρα είχε πρόβλημα με τον Διόνυσο, αν φερ ειπείν ήταν αυτός ο απαγωγέας και με το ζόρι γαμπρός της.
Ο ρήτορας Αριστείδης βεβαιώνει ότι οι Κήρυκες και οι Ευμολπίδες καταστήσανε τον Διόνυσον πάρεδρον των θεαινών της Ελευσίνας και ο Πλούταρχος λέει ότι τον Διόνυσον τη Δημητρί συγκαθιέρωσαν. Την εποχή του Αριστοφάνη στα Λήναια ο Δαδούχος των Ελευσίνιων τον ονομάζει : Σεμελήιε Ίακχε Πλουτοδότα. Σεμέλη είναι η μητέρα του Διονύσου που σημαίνει ότι αυτός που χαρίζει τον Πλούτο, ο Ιακχος και ο Διόνυσος είναι το ίδιο πρόσωπο. Και για να μην μακρηγορούμε αρκεί να επισημάνουμε ότι και ο Ηράκλειτος που μόνο φίλος των μυστηρίων δεν φαίνεται να
11
υπήρξε αλλά και ακόμα ο Ευριπίδης κι άλλοι κι άλλοι ταυτίζουν τον Διόνυσο με τον Άδη.
Από τον 4ο αιώνα και μετά ο Πλούτωνας- Άδης σχεδόν δεν υπάρχει και τη θέση του παρέδρου της Δήμητρας και της Κόρης στα μυστήρια την έχει αποκλειστικά ο Διόνυσος.
- Ο Ομηρικός ύμνος λοιπόν έχει γραφτεί γύρω στο 600 π.χ. όπου τα πράγματα είναι κάπως ρευστά. Η τάξη των θεών κατ αρχάς δεν είναι αυτή που γνωρίζουμε, δηλαδή των ολυμπίων της κλασσικής εποχής.
Ας παρατηρήσουμε τους πρωταγωνιστές του κειμένου;
Σημειώνεται ότι η Αθηνά και η Άρτεμης (θα μπορούσα να προσθέσω και ο δίδυμος αδελφός της Απόλλωνας) όπως και η Περσεφόνη είναι ακόμα σχεδόν παιδιά που παίζουν στους αγρούς μαζεύοντας λουλούδια. Δηλαδή ακόμα δεν έχουν κατακτήσει τις θεϊκές τους ευθύνες ούτε τα προνόμιά τους.
Έχουμε τον βροντώδη και παντεπόπτη Δία που προφανώς εξουσιάζει μέχρις ενός σημείου κάποια πράγματα στη γη και τον αδελφό του, τον άρχοντα του Άδη. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και τον τρίτο αδελφό τους, τον άρχοντα των υδάτων τον Ποσειδώνα ο οποίος αν και εδώ δεν ονομάζεται, αναφέρεται σε σχετικό μύθο πως είχε προσπαθήσει να βιάσει την Δήμητρα.
Το κείμενο ονομάζει τον Δία παντεπόπτη, αλλά αυτός που πραγματικά φαίνεται να βλέπει τα πάντα που συμβαίνουν στη γη είναι ο αρχαίος των θεών ο γιος του Υπερίωνα Ήλιος. Όπως λέει και το κείμενο βρίσκεται αποστασιοποιημένος μακριά και χώρια από τους νέους θεούς στον δικό του ναό κι δέχεται τα αφιερώματα των ανθρώπων.
Και κάτω από τη γη μέσα στο υπόγειο σπήλαιο, το άντρο της όπου παραδοσιακά λατρεύονταν οι αρχαίες χθόνιες θεότητες βγαίνει η Εκάτη. Η αρχαία Μεγάλη Θεά που ούτε καν ο Δίας τόλμησε να της αφαιρέσει όλες τις εξουσίες η αληθινή βασίλισσα του σύμπαντος κατά τον Ησίοδο που έμεινε πάντα πιστή φίλη και ακόλουθος της νεαρής Περσεφόνης. Τέλος στην ομάδα των θεών έχουμε την Δήμητρα, τη Μητέρα Γή που όταν εκείνη θίγεται, ο βίος των θνητών και των αθανάτων γίνεται… αβίωτος.
Υπάρχει λοιπόν για να συνοψίσουμε ο Δίας και τα δυο αδέλφια του που διοικούν ή προσπαθούν να διοικήσουν τον κόσμο και οι τρεις γυναικείες θεότητες που σχετίζονται ή καθιερώνουν τα μυστήρια.
Θα μου επιτρέψετε σε αυτό το σημείο για να στηρίξω καλύτερα τη θέση μου να αναφέρω τάχιστα κάποια πράγματα περισσότερο από ανθρωπολογικές πηγές που φανερώνουν έναν δρόμο εξέλιξης των μύθων.
12
ΕΠΟΧΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΙΟ ΔΡΑΜΑ
Αναφέρθηκα στην Κρήτη απ όπου η ίδια η θεά είπε ότι καταγόταν και όπως λέει ο Διόδωρος από την αρχαιότητα στην Κνωσό νόμιμα παρέδιδαν την ελευσίνια μύηση.
Στη μινωική Κρήτη που κυριάρχησε στη Μεσόγειο για πολλούς αιώνες δεσπόζουσα μορφή ήταν η Μεγάλη Θεά. Η μορφή της φτάνει από τις πρώτες κοινωνίες που στην πραγματικότητα ήταν μεγάλες οικογένειες, και ήταν νομαδικές, τροφοσυλλεκτικές και μητριαρχικές. Ο κύκλος της Σελήνης είχε ταυτιστεί με τη γυναίκα που έχει τη δύναμη να γεννά ζωή και η προστάτιδά τους η Μεγάλη Μητέρα /θεά/ Γη προσέχει τους ανθρώπους της και εγγυάται την τη γονιμότητα και την αναγέννηση της φύσης με καινούργια βλαστάρια και καρπούς. Είναι θεά σεληνιακή και ταυτόχρονα χθόνια γιατί μέσα στη γή, στα σπλάχνα της οι σπόροι θα πεθάνουν όταν κυριαρχήσει η παγωνιά αλλά από μέσα της θα ξεκινήσει και η αναγέννηση. Ίδια θα φροντίσει και τα θνητά παιδιά της τους ανθρώπους που θα τα δεχτεί στοργικά μέσα στα σπλάχνα της την ώρα του θανάτου.
Εδώ λοιπόν έχουμε ίσως την πρώτη μορφή του διπλού συμβολισμού που είδαμε προηγουμένως στο ρόδι ,ταυτόχρονα γονιμικό αλλά και χθόνιο.
Οι άντρες που δεν γνώριζαν ότι συμμετέχουν στο παιχνίδι της διαιώνισης γυρνούσαν στα ατέλειωτα κυνήγια τους και η ομάδα των γυναικών διοικούσε την κοινότητα που ήταν αυτές, οι γέροι και ανήμποροι και τα μικρά παιδιά.
Πρωτοκαθιέρωσαν λοιπόν τις τοτεμικές λατρείες που στηρίχτηκαν στον σεληνιακό κύκλο των εποχών με κύριο ζητούμενο τη γονιμότητα και σε αυτές πρόσθεσαν τις τελετές ενήβωσης και φυλετικής μύησης. Δοκιμασίες από τις οποίες έπρεπε να διέλθουν επιτυχώς τα νεαράα μέλη για να γίνουν δεκτά στον κόσμο των ενηλίκων. Η αρχετυπική εικόνα που έχει φτάσει πανίσχυρη ως εμάς είναι της Ιερής μητέρας και του θείου βρέφους της. Του βρέφους που κάθε χρόνο πέθαινε για να αναγεννηθεί στο πρόσωπο ενός αλλού νεαρού μέλους της φυλής διαιωνίζοντας μέσα από αυτό το εποχικό δράμα, την αναγέννηση της φύσης. Και ακόμα της ελπίδας που υπήρχε για τα μέλη της φυλής στο σκοτάδι του Κάτω Κόσμου που δεν ήταν ένα εχθρικό τέλος αλλά μια οδός από την οποία όλοι έπρεπε να διέλθουν για να κατακτήσουν ως νέοι βλαστοί την αναγέννηση. Από αυτή την ηρωική διέλευση από τον Κάτω Κόσμο προέρχεται και ο αρχετυπικός μύθος όλων σχεδόν των μυστηρίων.
Αφού μετρούν τον χρόνο με τους κύκλους της σελήνης το ημερολόγιο είναι Σεληνιακό των 13ων μηνών και των τριών εποχών όπως όλα τα αρχαία ιερά ημερολόγια. Οι τρεις εποχές προσωποποιούνται στις τρεις ηλικίες/ όψεις της σελήνης,
13
της νέας Κόρης που αναπτύσσεται, της Γυναίκας- πανσελήνου που κυριαρχεί και της Γραίας που οι δυνάμεις της ελαττώνονται ακολουθώντας την μείωση του φεγγαριού.
Οι γυναίκες που ασχολούνται με την κοινότητα κάποια στιγμή επινοούν την καλλιέργεια και την αναπτύσσουν με τη βοήθεια των παιδιών. Γι αυτό παντού συναντάμε μια Μητέρα θεά (στην περίπτωση μας τη Δήμητρα) που γνωρίζει το μυστικό και το διδάσκει σε ένα βασιλόπαδο (εδώ τον Τριπτόλεμο) για να το διαδώσει στους ανθρώπους.
Στην αρχαιότητα ο βασιλιάς ήταν ιερατικός τίτλος και όχι πολιτικός ή στρατιωτικός. Έτσι η θεά μητέρα και το θείο παιδί της ως βασίλισσα και βασιλόπαιδο είναι επίσης ένα αρχετυπικό μοντέλο που φτάνει από διάφορους υπόγειους δρόμους μέχρι τις μέρες μας.
Η καλλιέργεια λοιπόν και η τακτική σοδειά παύει την ανάγκη της νομαδικής μετακίνησης δημιουργεί την πρώτη πόλη και αρχίζει να συσσωρεύει πλούτο.
Ο πλούτος και η πόλη θέλουν προστασία και εκεί διεκδικεί θρησκευτική θέση ο ήδη αναβαθμισμένος άντρας αφού η δύναμή του είναι η εγγύηση.
Καταλαμβάνει τη θέση του παιδιού με τα ιερά προνόμια ως ετήσιος βασιλιάς και ο γιος γίνεται εραστής αφού η εξουσία περνά ακόμα υποχρεωτικά μέσα από τη γυναίκα θεά.
Αυτό προτείνει μια ερμηνεία στον προβληματισμό που δημιουργεί η παρουσία δίπλα σε μια αρχαία θεά του ίδιου θεού ως γιου άλλα και ως σύζυγου και εραστή.
Για να ολοκληρώσουμε τη μεγάλη μας παρένθεση, κάποια στιγμή ένας δυναμικός ιερός βασιλιάς που είχε απόλυτο έλεγχο της εξουσίας αλλά ο τίτλος του εξαρτιόταν από τη βασίλισσα, καθιέρωσε με το ζόρι ως νόμιμο κληρονόμο των εξουσιών που κατείχαν και οι δύο _ιερατικής και πολιτικής_ το γιο που απέκτησαν. Η μέχρι τότε μητρογραμμική διαδοχή μετατρέπεται σε πατρογραμμική.
Κατόπιν, για να συμφιλιωθεί η νέα κατάκτηση με τις συνήθειες του παρελθόντος, όρισε η αλλαγή του βασιλιά να γίνεται σε συμβολικό επίπεδο, ενώ διατηρείται το ίδιο πάντα πρόσωπο: η τελετή μετατρέπεται πλέον σε Θείο Δράμα, όπου ο βασιλιάς παριστάνει το θνήσκοντα θεό και η βασίλισσα, η αρχιέρεια, τη Μεγάλη Θεά. Πλέον δίπλα σε κάθε θεά αντιστοιχεί ένας Θεός και δίπλα σε κάθε αρχιέρεια ένας αρχιερέας.
Αυτό διατηρείτε και στα Ελευσίνια όπου δίπλα στον Ιεροφάντη υπήρχε η Ιεροφάντης δίπλα στον Επιβώμιο ιερέα, ή Επώνυμος ιέρεια κλπ.
Η θρησκεία της πόλης ανήκει στην πυραμίδα μιας εξουσίας που καταλήγει στον απόλυτο άρχοντα ο οποίος απαιτεί να λατρεύεται και ως ενσαρκωμένος θεός. Τα μυστήρια εξορίζονται αφού δεν έχουν πια θέση σε αυτή την πόλη, συντηρούνται όμως μακριά της στους αγρούς με τις εποχικές τελετές.
Κάπου εδώ είναι η εποχή που μας ενδιαφέρει. Και αυτό γιατί; Η προαιώνια Μινωική μητριαρχική κυριαρχία κατέπεσε, είτε λόγω της έκρηξης η Σαντορίνη είτε για οποιαδήποτε άλλη αιτία που εδώ δεν μας αφορά . Ο ελληνικός μύθος που ενέπνευσε στον Φρόυντ την ψυχανάλυση επιτρέποντας του να συλλάβει την οργάνωση του ψυχισμού κρύβει πολλά πίσω από τις λέξεις του.
Οι αρπαγμοί και οι βιασμοί των αρχαίων γυναικείων θεοτήτων από τους νεοφερμένους ολύμπιους δεν είναι παρά η ποιητική απόδοση μιας πραγματικής διαμάχης ανάμεσα στα απομεινάρια του μητριαρχικού μινωικού και μυκηναϊκού πολιτισμού με τους πατριαρχικούς κτηνοτρόφους Αχαιούς και Δωριείς που είχαν φτάσει και εγκατασταθεί στην περιοχή και την κατακτούσαν ολοκληρωτικά.
Ο ίδιος ο Ηρόδοτος μας λέει ότι με την εισβολή των Δωριέων είχε χαθεί η λατρεία της Δήμητρας από την Πελοπόννησο και είχαν απομείνει μόνο τα μυστήρια.
14
Έτσι αφού περνά τους σκοτεινούς αιώνες της και ερημώνεται η ελληνική περιοχή κατά τα τέλη του 9ο αιώνα αρχίζει μια αλματώδη δημογραφική ανάπτυξη. Οι Αθηναίοι καταλαμβάνουν τις γύρω πόλεις και ιερό σημείο που ενώνει όλους γίνεται το κέντρο των Αθηνών. Ο Πεισίστρατος που κατακτά την εξουσία της Αθήνας περίπου την εποχή που γράφτηκε ο Ομηρικός ύμνος, θα νομιμοποιήσει τα μυστήρια που είχαν επιβιώσει κρυφά στους αγρούς και δίνει την άδεια να δημιουργηθεί ιερατείο του Διονύσου και διοργανώνει τα Μεγάλα Διονύσια στην Αθήνα. Και με την ελευθερία που παρέχει μέσα από το τελετουργικό των μυστηρίων θα γεννηθεί το θέατρο και η τραγωδία.
Οι Αθηναίοι λοιπόν αν και είχαν θρησκευτικό κέντρο την πόλη τους, αντιλαμβανόμενοι την ιδιαιτερότητα που έχουν για τον λαό τα Ελευσίνια μυστήρια, δεν τα πείραξαν καθόλου ούτε τα μετακίνησαν από τον ιερό τους τόπο. Αντίθετα τα σύνδεσαν έξυπνα με παλαιότερες εορτές που διοργανώνονταν στην πόλη των Αθηνών προσθέτοντας τα Μικρά Μυστήρια της Άγρας που επίσης προϋπήρχαν.
Και για να τα συνδέσουν ακόμα περισσότερο με την πόλη κράτος τους προωθούν όσο μπορούν τον μύθο του Θησέα που μυήθηκε στα Ελευσίνια και -όπως όλοι οι μυητικοί ήρωες- κατέβηκε στον κάτω κόσμο. Βέβαια σε αυτό το σημείο δεν είχαν ιδιαίτερη επιτυχία γιατί ο επόμενος δωρικός μύθος του Ηρακλή επισκιάζει τον Θησέα. Εδώ μας αποκαλύπτει ότι τελικά ο Αθηναίος ήρωας κατέβηκε μεν στον Άδη αλλά αιχμαλωτίστηκε και χρειάστηκε να μυηθεί με τη σειρά του στα Ελευσίνια ο Ηρακλής για να κατέβει και να τον ελευθερώσει. Με αυτούς τους δυο αιτιολογικούς μύθους τα Ελευσίνια έφυγαν από τον μικρό κύκλο των οικογενειών της Ελευσίνας και έγιναν προσιτά σε όλους τους ελληνόφωνους.
Θεοί και Άνθρωποι
Ας ξανακοιτάξουμε λοιπόν υπό το πρίσμα των όσων είπαμε τους θεούς που περιγράφει ο ομηρικός ύμνος.
Η κύρια τριάδα είναι η Κόρη, η Δήμητρα και η Εκάτη που αντιστοιχούν στις τρεις μορφές της αρχαίας Μητέρας θεάς- Σελήνης, Κόρης, Μητέρας και Γραίας.
Ένα οφθαλμοφανές στοιχείο που διαφεύγει είναι ότι συνεχώς λένε πως στο τέλος μοίρασαν τον χρόνο σε τρία μέρη. Στο ένα έμενε η Περσεφόνη στον Αδη και στα άλλα δυο κατοικούσε στην επιφάνεια της γης. Όμως, τρεις εποχές δεν υπάρχουν στο ηλιακό ημερολόγιο. Μπορεί να ισχύσει μόνο ως ανάμνηση μιας παλαιότερης εποχής όταν ήταν σε χρήση το σεληνιακό με τις τρεις εποχές που αντιστοιχούσαν στις τρεις όψεις της θεάς. Τα ίδια τα ονόματα παραπέμπουν σε τέτοιες τρομερές αρχαίες ηγέτιδες θεές.
Το όνομα Δήμητρα, ετυμολογείται από το αρχαίο «δα + μήτερ», δηλαδή «μητέρα γη».
Την καλούν και Βριμώ, ηχομιμητικό που έχει κοινή ρίζα με τον βρυχηθμό του λιονταριού και σήμαινε την Τρομερή, τη φοβερή και βέβαια την Ισχυρή.
Το όνομα της Περσεφόνης ετυμολογείται από το «φέρω + φόνος», «αυτή που φέρνει την καταστροφή». Στην Αθήνα την ονόμαζαν και Περσέφαττα, από το «πτέρσις + εφάπτω», «αυτή που ρίχνει καταστροφή». Και στη Ρώμη την έλεγαν Προζερπίνα, δηλαδή «τρομερή».
Τέλος η επωνυμία Εκάτη αναφέρεται στους εκατό σεληνιακούς μήνες που είχε δικαίωμα την μακρινή αρχαιότητα να διοικήσει ο ιερός βασιλιάς πριν αντιμετώπιση σε θανάσιμο αγώνα τον επίδοξο μελλοντικό εραστή της θεάς.
15
Σε πολύ κατοπινούς καιρούς ευρήματα μας φανερώνουν ότι οι ονομασίες τους είναι κατανοητές ως όψεις ή ιδιότητες της ίδιας μίας θεάς.
Στη Δήλο για παράδειγμα, έχει βρεθεί επιγραφή που λέει: Ιδιοκτησία της Δήμητρας, της Ελευσίνιας θεάς, τόσο της κόρης όσο και της γυναίκας.
Ο δε Πλούταρχος στο Περί Ίσιδος και Οσίριδος γράφει ότι:
«Δήμητρα δε και Κόρη ονομάζουν
το έχον την ιδιότητα να διέρχεται
Δια μέσου της χώρας και των καρπών»
Οι άντρες θεοί από την πλευρά τους μέσα σε αυτόν τον μυητικό μύθο, ο Δίας και τα αδέλφια του, με τους βιασμούς, τις δολοπλοκίες και τους συμβιβασμούς, εικονίζουν την προσπάθεια του ολύμπιου ιερατείου να επιβληθεί. Δεν συμβαίνει μόνο εδώ. Και στον άλλο πασίγνωστο ορφικό μυητικό μύθο ο Δίας που έχει νικήσει τον πατέρα του Κρόνο «αφήνει» -επίτηδες- να φαγωθεί ο γιος του Ζαγρέας Διόνυσος από τους Τιτάνες. Και με την επακόλουθη τιμωρία τους δημιουργεί τον άνθρωπο άρα υπηκόους και άρα σταθεροποίηση της εξουσίας του. Ο ποιητής βάζει στο στόμα της Μετάνειρας την άποψή του για τους νέους θεούς όταν προτρέπει τη γριά- Δήμητρα να έχει υπομονή στα δώρα των θεών που σαν ζυγός κάθονται στον αυχένα των ανθρώπων. Ο Δίας και τα αδέλφια του αντιλαμβάνονται ότι αν δεν εξευμενίσουν την θεά δεν θα έχουν ούτε υπηκόους ούτε θείες απολαβές και υποχρεώνονται να συμβιβαστούν. Κρατούν τη θρησκεία της Πόλης τους και αποποιούνται κάθε εξουσίας στα μυστήρια που μένουν ζωντανά στους αγρούς και σε μικρές ομάδες καινούργιων αστών.
Οι άνθρωποι που εμφανίζονται στον μύθο είναι μέλη μιας δυο οικογενειών και είναι σωστό γιατί τα πρώτα μυστήρια αναπτύχθηκαν στην πρωτόγονη φυλή-οικογένεια. Όταν η φυλή έγινε πολυπληθέστερη συνέχισαν να έχουν το ιερατικό δικαίωμα τα μέλη των πρώτων οικογενειών.
Ο βασιλιάς Κελεός ονομάστηκε από τη θεά και Δυσαύλης μετά τον θάνατο του γιού του. Δυσαύλης μπορεί να σημαίνει κακός η και δυσοίωνος αυλός με τη σημείωση ότι αυλό χρησιμοποιούσαν στα μυστήρια και σε πένθιμες περιπτώσεις. Μπορεί όμως το όνομα να σημαίνει και άσχημο όργωμα σε χωράφι αφού το μυστικό του σωστού τρόπου φυλάχτηκε από τη θεά για τον γιό του Τριπτόλεμο.
Τα παιδιά του Κελεού ήταν κτηνοτρόφοι και αυτό μπορεί να υπενθυμίζει την συνάντηση των κτηνοτρόφων νομάδων με τους αγρότες που πρώτοι είχαν ιδρύσει πόλη. Η Δήμητρα επέλεξε τον νεαρό βουκόλο Τριπτόλεμο γιατί σύμφωνα με άλλο μύθο ήταν ο μόνος που την αναγνώρισε και τις έδωσε πληροφορίες. Της είπε ότι ο χοιροβοσκός αδελφός του Εύβουλος είδε κάποια μέρα τη γη να ανοίγει και όλα του τα γουρούνια έπεσαν μέσα στο χάσμα. Από μέσα βγήκε ένα άρμα και ο αρματηλάτης κρατούσε στην αγκαλιά του ένα κορίτσι που φώναζε απελπισμένα. Ο Εύβουλος διηγήθηκε την ιστορία στον αδελφό του τον Εύμολπο που ήταν τσοπάνης και εκείνος έκανε αυτή την ιστορία τραγούδι. Το όνομα Εύμολπος σημαίνει ο καλός ψαλμωδός και από τη γενιά του προέρχονταν όλοι οι ιεροφάντες αυτοί που αποκάλυπταν τα αρχαία σύμβολα και εξηγούσαν τα μυστήρια.
Ο Εύβουλος - Ευβουλεύς είναι ο έχων καλή βούληση, σκέψη, αλλά Εύβουλος είναι κοινή ονομασία και του Άδη και του Διονύσου. Οι χοιροβοσκοί κατά την αρχαιότητα πιστεύεται ότι είχαν μαντικές ικανότητες και η Μεγάλη θεά με τη μορφή γουρούνας μοίραζε την αφθονία. Ας θυμηθούμε ότι ο Εύμαιος ο χοιροβοσκός του Οδυσσέα αποκαλείται δίος- θεϊκός. Μια απλή ερμηνεία μπορεί να είναι ότι ο αρχαίος- απτός
16
πλούτος του νομάδα βοσκού πρέπει να χαθεί μέσα στη γη για να μπορέσει τελικά να κερδίσει τον σταθερό πλούτο της καλλιέργειας. Το δώρο που μοίρασε η Δήμητρα με τον Τριπτόλεμο. Και μια βαθύτερη έννοια ίσως είναι ότι ο απτός – υλικός πλούτος πρέπει να χαθεί για να διεκδικηθεί ο πλούτος του επέκεινα.
Το όνομα Τριπτόλεμος που πιθανόν να ταυτιζόταν με τον μυούμενο στα μυστήρια μπορεί να ετυμολογηθεί από το Τριπτολαμαίος- αυτός που τολμά τρεις φορές.
Τολμά μέσα από τρεις καθαρμούς; Τρία ταξίδια στους τότε κόσμους της γης, της θάλασσας και του Αδή; Η Δήμητρα πάντως του έδωσε ένα ξύλινο άρμα που το έσερναν φίδια, σημάδι αναγέννησης και γνώσης και τον έστειλε στον κόσμο να διαδώσει τα δώρα της, ένα σακούλι γεμάτο σπόρους σιταριού. Και το στάρι όπως και το φίδι δια του θανάτου του αναγεννιέται και ο θάνατος προσφέρει νέα ζωή και πλούτο.
Δεν θα ήθελα επίσης να αφήσω ασχολίαστο ότι από το κείμενο φαίνεται να υπάρχουν δυο επίπεδα μύησης. Λέει το κείμενο ότι και η ίδια η Δήμητρα έδειξε στους δίκαιους βασιλείς, τον Τριπτόλεμο τον Διοκλή τον Εύμολπο και τον Κελεό τις ιερές πράξεις και στη συνέχεια αποκάλυψε στον Τριπτόλεμο, τον Πολύξεινο και τον Διοκλή τα σεπτά όργια. Δηλαδή υπήρχε το μέρος που ήταν γνωστό και στον Εύμολπο απ τον οποίον προήλθαν και όλοι οι ιεροφάντες, αλλά και το ιερότερο που γνώριζαν:
-Ο ελευσίνιος Τριπτόλεμος, το παιδί που αναγνώρισε τη θεά και κατανόησε το μυστήριο του πλούτου που κατακτάτε δια του θανάτου και ανέλαβε να το γνωρίσει σε όλους τους ανθρώπους,
- ο Διοκλής ο οποίος είχε βοηθήσει τη θεά Δήμητρα στην αναζήτηση της, Βασιλιάς των Φερών πόλη της Θράκης όπου διατηρούσαν πολύ μεταγενέστερα ναούς για την Βριμώ και την τιμούσαν με μαιναδικά όργια. (Να θυμίσουμε ότι στη Θράκη γεννήθηκε και διατηρήθηκε ο Ορφισμός )
και ο Πολύξεινος. Με αυτό το όνομα έχουμε δυο αρχαίους ήρωες. Τον γιο της Μήδειας που κατά μια εκδοχή την βοήθησε να δραπετεύσει από την Αθήνα για να αποφύγει την οργή του Θησέα και τον άρχοντα της Ήλιδος ήρωα του Τρωικού πολέμου και εγγονό του Αυγείου που καθάρισε τους στάβλους του ο Ηρακλής. Και των δυο η καταγωγή τους συνδέει με μαιναδικές λατρείες. Μπορεί επίσης και απλά Πολύξεινος να είναι τίτλος του Φιλόξενου και να βεβαιώνει σε συνδυασμό με τους Τριπτόλεμο και Διοκλή την αποδοχή από την αρχαιότητα και μη μελών των οικογενειών της Ελευσίνας στα βαθύτερα μυστήρια .
17
Μύηση
Μας λέει ο σοφιστής Αριστείδης για τους μυημένους στην Ελευσίνα ότι, η γέννηση και ο θάνατος δεν επηρεάζουν πια τη ζωή τους. Μπορεί κανείς να μιλά πολύ για το αιώνιο-προσθέτει- αλλά αν δεν έχει κατέβει στον Άδη, δεν γνωρίζει τι λέει.
Από τη διαδικασία της ίδιας της μύησης ελάχιστα είναι γνωστά και αυτό λόγω της αυστηρής μυστικότητας, που επιβλήθηκε από την Δήμητρα και επικυρώθηκε αργότερα με νόμους της αθηναϊκής πολιτείας. Θα παραθέσω κάποια στοιχεία που νομίζω ότι θα μας υπαινιχθούν - δεν τολμώ να πω ότι θα φανερώσουν- κάποια πράγματα και αξίζει να εξετάσουμε εν συντομία.
Η Ελευσίνια Μύηση
Στο Μουσείο Nazionale delle Terme της Ρώμης υπάρχει μια τεφροδόχος που είναι γνωστή σαν Urna Lovatelli. Το ανάγλυφο που την περιβάλλει απεικονίζει την μύηση του Ηρακλή στα Ελευσίνια. Ξεκινώντας από δεξιά,
βλέπουμε τον ήρωα καλυμμένο με την λεοντή να φτάνει στον Βωμό και να προσφέρει ως θυσία το χοιρίδιο. Ο ιερέας το ραντίζει με ένα κανάτι και κρατά στο άλλο χέρι ένα δίσκο. Έχει προηγηθεί ο καθαρμός δια των υδάτων στο Φάληρο. Ετούτη η θυσία προφανώς είναι ένας καθαρμός δια των φλογών αφού το χοιρίδιο που παραδίδεται στις φλόγες τον υποκαθιστά ως θύμα.
Στην εικόνα στο κέντρο βλέπουμε το κεφάλι του μυούμενου να έχει καλυφθεί με ένα πανί.
18
Η λεοντή έχει αφαιρεθεί και φορά κάποιο άλλο ένδυμα. Η ιέρεια κουνά πάνω από το κεφάλι του τον λίκνο. Λίκνος είναι το γεωργικό καλάθι με το οποίο λίχνιζαν- κοσκίνιζαν τους κόκκους των δημητριακών . Σε αυτό επίσης τοποθετούσαν τα νεογέννητα παιδιά τους θεοί και άνθρωποι σε μια πράξη ίσως ομοιοπαθητικής μαγείας. Το νιογέννητο βρέφος ξεχωρίζει- καθαρίζει από όλα τα μιαρά, και ξεκινά ως νέο βλαστάρι τον αιώνιο κύκλο της ανάπτυξης και του θανάτου. Η κάλυψη της κεφαλής του μυούμενου πιθανόν αποδίδει συμβολικά την αναγκαία διέλευση από τον Κάτω κόσμο, την χθόνια διαδρομή που πρέπει να ολοκληρώσει και να επανέλθει αναγεννημένος, όπως όλοι οι ήρωες και οι ημίθεοι που είχαν βαδίσει με επιτυχία την ίδια ατραπό. Η κίνηση του λίκνου επίσης πάνω από το κεφάλι μπορεί να υπονοεί και καθαρμό δια του αέρος ολοκληρώνοντας τα 4 στοιχεία. Νερό, φωτιά, γη και αέρα.
Στα αριστερά τέλος, ο μυούμενος Ηρακλής φτάνει μπροστά στη Δήμητρα. Η θεά κοιτά πλάι όπου βρίσκεται η Κόρη, και οι δυο κρατούν από μια δάδα των Ελευσινίων. Η Δήμητρα κάθεται πάνω στην Μυστική Κύστη όπου φυλάγονταν τα αντικείμενα της μύησης. Γύρω είναι τυλιγμένο ένα φίδι προς το οποίο τείνει το χέρι ο μυούμενος.
Υπάρχει μια μεγάλη φιλολογία για το τι μπορεί να περιείχε η Κίστης των Μυστηρίων που ήταν κοινή σε όλα τα Διονυσιακά μυστήρια.
Γνωρίζουμε ότι η τυπική φράση με την οποία αναγνωρίζονταν εκείνοι που είχαν λάβει την μύηση ήταν: «Ἐνήστευσα, ἒπιον τόν κυκεῶνα, ἒλαβον ἐκ κίστης, ἐγγευσάμενος ἀπεθέμην είς κάλαθον καί ἐκ καλάθου είς κίστην». Ο μύστης δηλαδή δήλωνε πως έκανε τις απαραίτητες προ της μυήσεως νηστείες, συμμετείχε σε μια αναπαράσταση της αναζήτησης της Δήμητρας και όπως και εκείνη ήπιε τον κυκεώνα. Στη συνέχεια κάτι παίρνει από την κίστη, προφανώς ένα είδος μετάληψης, κάτι τοποθετείται σε καλάθι και από εκεί πάλι στην κίστη.
Το καλάθι πρέπει να είναι ο λίκνος. Υπάρχουν αναφορές για τον λίκνο ότι ήταν γεμάτος με καρπούς και στη μέση του υπήρχε σκεπασμένος ένας φαλλός τον οποίον αποκάλυπτε μια ιέρεια πιθανόν ως σύμβολο του αναγεννημένου μυούμενου. Παρόμοιες
19
αναφορές υπάρχουν και για την Κίστη, όπου υποτίθεται ότι επίσης τα απόκρυφα που φύλαγαν ήταν καρποί και ένας φαλλός ή και ακόμα φίδια. Όλα αυτά έδωσαν σε κάθε εποχή την αφορμή σε διάφορούς ηθικολόγους να κατηγορήσουν τους συμμετέχοντες στα μυστήρια για σεξουαλικές παρεκκλίσεις και τις ίδιες τις μυήσεις ως παραστάσεις με ανόητους και παιδαριώδεις συμβολισμούς.
Ο Seaford, στο Ανταπόδοση και Τελετουργία σημειώνει ότι «όταν η τελετουργία είναι απόκρυφη, το θηριώδες του μύθου μπορεί να μην απορρέει μόνο από τη λογική της τελετουργίας, αλλά και να αποτελεί στοιχείο ευπρόσδεκτα πλασμένο από τη φαντασία όσων αποκλείονται από αυτήν. Παράδειγμα, οι κατηγορίες εναντίον των πρώτων χριστιανών για παιδοκτονία και κανιβαλισμό, καθώς και παρόμοιες πληροφορίες σχετικά με τα ειδωλολατρικά μυστήρια».
Έτσι οι καρποί της γής μπορεί κάλλιστα να ήταν μέρος του περιεχομένου της κίστης και του λίκνου αφού και ο ίδιος ο μυούμενος παρίστανε συμβολικά τον νέο βλαστό. Ο Φαλλός μπορεί να προέκυψε και ως λαϊκή εκδοχή των γονιμικών στοιχείων του μυστηριακού δράματος.
Το φίδι προς το οποίο τείνει το χέρι του ο μυούμενος όπως βλέπουμε και στην εικόνα, το φίδι που εμφανίζεται σε πολλά ανάγλυφα να βγαίνει μέσα από την κίστη τω μυστηρίων, είναι το αρχαίο σεληνιακό σύμβολο της σοφίας και της αναγέννησης, σύμβολο της γνώσης που έπρεπε να κατακτήσει ο μυούμενος για να οδηγηθεί στην δική του πνευματική αναγέννηση.
Τέλος μια αφήγηση που έχουμε από έναν φανατικό μαχητή του χριστιανισμού που έζησε τον 4ο χριστιανικό αιώνα, τον Firmicus Maternus μας αποκαλύπτει ένα εξαιρετικό στοιχείο και για την δική μας έρευνα. Αφηγείται με φρίκη την αναπαράσταση των παθών του Ζαγρέα που είχε παρακολουθήσει. Η κίστης των μυστηρίων προηγείτο των μελών της αδελφότητας οι οποίοι παρίσταναν τους δολοφόνους Τιτάνες και δεν περιείχε παρά μόνον την καρδιά του μικρού θεού που είχε διασωθεί. Το θείο στοιχείο που μπορούσε να καθάρει τα χθόνια τιτανικά υπολείμματα της σάρκας μας που ο ίδιος ο Δίας άφησε να μολυνθεί για να σταθεροποιήσει την δική του εξουσία.
Και θα ήθελα ολοκληρώνοντας να δούμε και ένα μόνο σύμβολο από τον Ομηρικό ύμνο, τον Νάρκισσο.
- Ο ύμνος λέει ότι η Περσεφόνη και οι φίλες της έπαιζαν ανέμελες σε έναν μυθικό χώρο, το Νύσιο πεδίο, τόπο καταγωγής του Διονύσου και για να την παρασύρει ο
20
Αδης έκανε να φυτρώσει ένας νάρκισσος. Μόλις τον μύρισε μαγεμένη η μικρή θεά κατέπεσαν τα όρια των κόσμων και ξεκίνησε η πτώση μέσα στην ύλη.
Αλήθεια τι ήταν ο Νάρκισσος; Γιος της νύμφης Λειριόπης και του ποταμού Κηφισού για τον οποίο ο Τειρεσίας είχε προφητέψει ότι θα ζήσει ως τα βαθιά γεράματα αρκεί να μην γνωρίσει ποτέ τον εαυτό του. Θυμίζει αναπόφευκτα την βιβλική Γέννεση όπου οι αθώοι ως παιδιά πρωτόπλαστοι ζούσαν επίσης σε έναν μυθικό χώρο και τους είχαν πει ότι θα είναι αιώνιοι αρκεί να μην φάνε από το δέντρο της Γνώσης. Ποια είναι τελικά αυτή η γνώση που στοιχίζει την πτώση; Ο Νάρκισσός λέει ο μύθος είδε το καθρέφτισμά του σε μια πηγή και τότε γνώρισε και ερωτεύτηκε την εικόνα του. Μη αντέχοντας το ανεκπλήρωτο, δηλαδή να έχει δει αλλά να μην μπορεί να κατέχει- γνωρίζει το ποθητό είδωλο αυτοκτόνησε. Είναι ο αντικατοπτρισμός μας μια γνώση;
Να θυμίσω ότι με έναν καθρέφτη επίσης οι τιτάνες παρασύρουν τον μικρό Ζαγρέα στο μαρτύριο του που θα γεννήσει αναπόφευκτα τον υλικό μας κόσμο. Εδώ το καθρέφτισμα ήταν δραματικό για το μικρό θεό αλλά η τραγωδία του γέννησε τον κόσμο μας, που δεν είναι ένας Κάτω κόσμος, εκτός αν δεν το αντιλαμβανόμαστε.
Ο Πλωτίνος και ο Πρόκλος όρισαν την αναγωγή του πνεύματος στον εαυτό του ως επιστροφή και την παρομοίασαν σαν ένα καθρέπτη που καθρεφτίζεται σε έναν άλλο καθρέπτη. Το παρουσίασαν δηλαδή ως αντανακλαση του πνεύματος στον εαυτό του.
Αυτό στη φιλοσοφία ονομάστηκε reflectio δηλαδή αντανάκλαση ή ανασκοπική λειτουργία της συνείδησης.
Τι βλέπει αλήθεια κάποιος μέσα σε έναν καθρέφτη; Τον αντικατοπτρισμό του; Και τι είναι αυτό; Τι συμβαίνει όταν μυρίσει τον νάρκισσο; Μήπως αντιλαμβάνεται/ βλέπει το «χθόνιο» ή το άλλο του συμπληρωματικό/ παράλληλο μισό και η θέαση- η αντίληψη ετούτης της διαφορετικής ύπαρξης προκαλεί πλήρη απόσυντονισμό και πτώση στα «Τάρταρα». Μια πτώση που διαρκεί και θα διαρκεί μέχρις ότου (και αν) κατορθωθεί η εξισορρόπηση των δυο κόσμων, των δυο εαυτών, του γήινου και του χθόνιου;
Η χαρά της επιστροφής ή της σωτηρίας της ψυχής από τα υποχθόνια δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει ή προσποιούμαστε ότι δεν υπάρχει ο Άδης. Σημαίνει ότι ο δρόμος πλέον είναι γνωστός και η ανάγκη αποδοχής μιας διαδοχικής ύπαρξης και στους δυο κόσμους είναι κατανοητή. Οφείλει η Περσεφόνη να κατοικεί για ένα διάστημα στο Τάρταρο, οφείλει το πνεύμα να αναζητήσει την συμπληρωματική του πλευρά, οφείλει να γνωρίσει και να και αποδεχτεί το χθόνιο αντικατοπτρισμό του.
Δια Ταύτα
Κυρίες και Κύριοι, φίλοι μου, την εποχή της κλασικής Ελλάδας τα Ελευσίνα ήταν ήδη αρχαία και παρ όλο που είχαν εξαφανιστεί για αιώνες διατηρήθηκαν μυστικά και αναβίωσαν όταν η πόλη χρειάστηκε να υιοθετήσει τη δύναμη που ασκούσαν στον λαό. Από τότε η μυστικότητα που τα περιέβαλε έδινε το περιθώριο της διατύπωσης κάθε λογής φανταστικής παρερμηνείας. Ακόμα και για αυτούς που πράγματι συμμετείχαν στις ελευσίνιες τελετές ο Πλάτωνας στον Φαίδωνα βάζει τον Σωκράτη να λέει ότι πολλοί ήταν οι ναρθηκοφόροι αλλά ελάχιστοι οι Βάκχοι.
Μέσα σε χιλιάδες χρόνια σύμβολά μπορεί να αλλάζουν έννοια, έννοιες μπορεί να αλλάζουν νόημα, και τότε, τι ακριβώς κάνουμε; Που μπορούμε να ψάξουμε;
21
Μερικά χιλιόμετρα από εδώ που βρισκόμαστε –στη Θράκη- κάθε χρόνο αναβιώνει μια γνήσια βακχική τελετή. Στη Θράκη γεννήθηκαν ήκμασαν και απ ότι φαίνεται βρήκαν τρόπο να διατηρηθούν τα βακχικά μυστήρια.
Οι αναστενάρηδες εμφανίζονται δημόσια μια φορά τον χρόνο στο τέλος της Άνοιξης κυρίως στον Λαγκαδά και σε μερικά ακόμα μέρη της Θράκης. Είναι μια μικρή ομάδα αντρών και γυναικών οποιουδήποτε κοινωνικού ή μορφωτικού επιπέδου και από οποιοδήποτε μέρος της Ελλάδας. Ονομάστηκαν έτσι από τους αναστεναγμούς που αφήνουν σαν τους καταλάβει ο άγιος καθώς χορεύουν τον ατέλειωτο μονότονο χορό τους.
Ο «άγιος» έχει τη μορφή του Μεγάλου Κωνσταντίνου του Αυτοκράτορα που δημιούργησε την Βυζαντινή αυτοκρατορία και στην ουσία επέβαλλε τον χριστιανισμό και τον εικονίζουν μαζί με την μητέρα του την Αγία Ελένη.
Όμως εδώ τον ονομάζουν «Μικροκωνσταντίνο» και ότι του τραγουδούν δεν θυμίζει τη ζωή του χριστιανού αυτοκράτορα. Στις παλιές εικόνες τους παρουσίαζαν διαφορετικά και η μητέρα του χόρευε. Αλλά στις αρχές του 20ου αιώνα τις έκαψαν κάποιοι ιερωμένοι και τις αντικατέστησαν με τις κλασικές βυζαντινές αγιογραφίες.
Ελένη λοιπόν και Κωνσταντίνος, χριστιανοί άγιοι που δεν έχουν καμία σχέση με βακχικές τελετές. Τι σημαίνουν οι λέξεις; Ελένη και Κωνσταντίνος, η Σελήνη και ο Ισχυρός. Μια βασίλισσα και το παιδί της που δεν είναι η Δήμητρα και ο Ίακχος, ούτε η Περσεφόνη και ο Βάκχος, σε μια τελετή που επιδιώκει όπως παλιά την ευκαρπία της γης, την καλή σπορά, και τον εξασφάλιση της προστασίας και του πλούτου του λαού.
Ο λαός αλλάζοντας την εξωτερική εικόνα του συμβόλου βρίσκει τον τρόπο να το διαιωνίσει.
Οι αναστενάρηδες ονομάζουν τις συναντήσεις τους αγερμούς και να σας θυμίσω ότι αγυρμός ονομαζόταν η πρώτη μέρα του Εορτασμού των Ελευσινίων.
22
Η γιορτή κρατά τρεις μέρες από τις 20 μέχρι την 22α Μάιου. Εμφανίζουν τότε τα Ιερά Αντικείμενα που όπως την αρχαία εποχή παραμένουν όλο το χρόνο φυλαγμένα στον ιερό τους χώρο, το κονάκι και ο χορός ξεκινά. Τα κειμήλια είναι, οι ιερές εικόνες, τα μουσικά όργανα που τους οδηγούν, η λύρα, ο άσκαυλος (γκάϊντα) και το ιερό και μεγάλο τύμπανο που όπως λένε οι Αναστενάρηδες, ηχεί μόνο του, "νοιώθοντας την αόρατη παρουσία του άγιου".
Και τέλος τα ιερά πολύχρωμα κόκκινα κυρίως μαντίλια τα 'αμανέτια'. Οι αναστενάρηδες τα κρατούν κατά τη διάρκεια του χορού, αντλώντας από αυτά δύναμη και αυτοπεποίθηση. Το προσφέρουν όταν καλούν έναν καινούργιο αναστενάρη. Παρατηρήστε ότι όλοι τα φορούν γύρω από τους ώμους, θυμηθείτε το κομμάτι ύφασμα που είδαμε να σκεπάζει τα κεφάλι του Ηρακλή, ύφασμα που ξέρουμε ότι κάλυπτε τους ώμους των μυημένων βάκχων, και να σας προσθέσω ότι ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στα #Αργοναυτικά# μας λέει ότι οι μυημένοι φορούσαν «ταινίας πορφυράς». Το χρώμα που κυριαρχεί στα αμανέτια, που η λέξη σημαίνει κάτι που δόθηκε ως εγγύηση.
Τέλος είναι τα όργανα της θυσίας, ο ιερός πέλεκυς το μαχαίρι και η σανίδα όπου θα θυσιαστεί ο ιερός ταύρος του Διονύσου που μεγάλωναν επί έξη μήνες.
Για την μυητική τους διαδικασία δεν γνωρίζουμε απολύτως τίποτα γιατί όπως είναι φυσικό τηρούν απόλυτη μυστικότητα.
Ο χορός ξεκινά από τον μονότονα επαναλαμβανόμενο ρυθμό των οργάνων το απόγευμα της 20ης Μαΐου. Θα συνεχίσουν το επόμενο μεσημέρι μετά την εκκλησιαστική λειτουργία προς τιμή των δυο αγίων. Κάποια στιγμή ο Αρχιαναστενάρης δίνει την εντολή να ανάψει στην πλατεία τη φωτιά αυτός που έχει πατρογονικά το προνόμιο. Όπως και στην αρχαιότητα οι λειτουργικοί ρόλοι είναι προνόμια οικογενειών. Και εδώ είναι μια οικογένεια για το άναμμα της πυράς και κάποιες άλλες καθώς υποστηρίζουν για τα μουσικά όργανα.
-Άναψε –λένε- κόσμε τη φωτιά, να μπει ο Κωνσταντίνος.
23
Πλησιάζουν στη φωτιά που έχει χωνέψει και έχουν μείνει τα κάρβουνα και χορεύουν γύρω της.
Δεν είναι όλοι οι αναστενάρηδες απαραίτητα και πυροβάτες, ούτε καν ο αρχιαναστενάρης. Πυροβατούν όσοι πέφτουν σε έκσταση και μέσα τους ο θεός ζητά να χορέψει και να πατήσει τη φωτιά. Όλοι όμως είναι εξ ίσου απαραίτητοι για την αδελφότητα και τις τελετές της.
Αυτοί λοιπόν με λίγα λόγια είναι οι αναστενάρηδες της Θράκης μας.
Δεν γνωρίζουν πως έφτασε αυτή η παράδοση μέχρις εδώ, δεν γνωρίζουν οι επιστήμονες ποια δύναμη τους προστατεύει και δεν καίγονται, δεν έχουν βιβλιοθήκη για να βρει κανείς τα αρχεία τους, να τα μελετήσει ή να τα κάψει. Είναι παντού και πουθενά και η γνώση που κουβαλάνε είναι καλά κρυμμένη στη ψυχή και το κύτταρο τους.
Ξεκίνησα αυτόν τον επίλογο με την ερώτηση, που μπορούμε να ψάξουμε;
Θα τολμήσω να πω, εκεί που δεν υπάρχουν κείμενα για να διαβάσουμε , ούτε εικόνες να συγκρίνουμε.
Στο διάβα των αιώνων όλα αλλάζουν, όλα γίνονται σκόνη εκτός τον ίδιο τον άνθρωπο, την ψυχή του και τη Μνήμη.
Μνήμη και μνημοσύνη: λέξεις και ιδέες που μας παραπέμπουν πάλι στους ορφικούς, τους νεοπλατωνικούς και τους εσωτεριστές της αναγέννησης. Όμως ο χρόνος μας έχει ήδη κυλήσει και δεν μπορώ να σας κουράσω άλλο.
Κυρίες και Κύριοι, φίλοι μου,
24
Ο Δυναμικός κόσμος που ζούμε και εκείνος των συμβόλων που μέσα από τον καθρέφτη μας παρακολουθεί οφείλει να γεφυρωθεί και αυτό μπορεί να γίνει μόνο από εμάς.
Και τότε η φωνή του ιεροφάντη βροντερή θα ηχήσει ξανά:
Θαρρείτε, μύσται του θεού σεσωσμένου.
Έστι γαρ ημίν εκ πόνων σωτηρία.
Όλες οι φωτογραφίες από τα Αναστενάρια είναι του κου Χριστάκου και προέρχονται από το (www.flickr.com Christakos).
Τα Ελευσίνια Μυστήρια
Το κείμενο αυτό παρουσιάστηκε στο 7th Esoteric Quest Conference on The Mysteries and Philosophies of Antiquity, που έγινε τον Σεπτέμβριο του 2008 στην Σαμοθράκη.
Το θέμα μας είναι τα διασημότερα ίσως μυστήρια όλων των εποχών, τα Ελευσίνια. Ανάγονται σε μια πολύ αρχαία εποχή, πολύ πριν υπάρξει η πόλη κράτος των Αθηνών, πολύ πριν να υπάρξει η επίσημη θρησκεία των Ολυμπίων θεών. Παρ όλα αυτά διατήρησαν την ιερότητά τους και των σεβασμό όλων μέσα σε δaιαφορετικούς πολιτισμούς και εποχές σαν να έχουν έναν δικό τους μυστικό και μοναδικό τρόπο να αγγίζουν την ψυχή ή το ασυνείδητο του ανθρώπου -δεν ξέρω ποια λέξη θα έπρεπε να χρησιμοποιήσω- του κάτοικου της κλασσικής Ελλάδας, της Αυτοκρατορικής Ρώμης, της Ευρώπης του Διαφωτισμού ακόμα και της σύγχρονης Ψηφιακής μας πραγματικότητας. Υπάρχει πλήθος διηγήσεων και μυθοπλασιών πολλές από αυτές εξαιρετικά διαδεδομένες με θέμα ετούτα τα μυστήρια. Όμως η ακρίβειά τους ελέγχετε γιατί οι αληθινά μυημένοι έπαιρναν βαρύ όρκο απόλυτης εχεμύθειας όπως είχε οριστεί από την ίδια τη θεά. Ας δοκιμάσουμε λοιπόν να βάλουμε σε μια σειρά τι πραγματικά γνωρίζουμε.
Τι Και Πότε
Σε έναν χρησμό του μαντείου των Δελφών προς τους Αθηναίους σχετικά με τη λατρεία του Διονύσου Ελευθερεως -του Pater Liber των Λατίνων- θύμισε στους πολίτες ότι ο θεός είχε ξαναέρθει στην πόλη μαζί με την Δήμητρα, την εποχή του βασιλέως των Αθηνών Πανδίονος. Η θεά όμως δεν παρέμεινε, αλλά πήγε στην Ελευσίνα όπου την υποδέχτηκε ο βασιλιάς Κελεός. Αυτός ο χρησμός θα μπορούσε να τοποθετήσει την έναρξη των Ελευσινίων γύρω στο 13ο προχριστιανικό αιώνα. Ωστόσο είναι μάλλον σίγουρο ότι ανάγονται στην Μινωική Εποχή όπου κυριαρχούσε η Μεγάλη Θεά. Η ίδια η Δήμητρα στον ομηρικό ύμνο αποκαλύπτει ότι έφτασε από την Κρήτη και ας θυμηθούμε ότι και στην Κνωσό όπως λέει ο Διόδωρος από την αρχαιότητα νόμιμα παρέδιδαν την ελευσίνια μύηση.
2
Το ίδιο το όνομα Ελευσίς σημαίνει έλευση – ερχομός. Ποιος έρχεται που για να αναζητήσει τι; Η Δήμητρα το δικό της χαμένο στον Κάτω Κόσμο κομμάτι, την κόρη της Περσεφόνη, μήπως ο μυούμενος μια δική του χαμένη – ξεχασμένη πλευρά του εαυτού του ή μια γνώση που θα τον βοηθήσει να γνωρίσει τα του άλλου κόσμου;
Για κάτι τέτοιο μιλούν αρχαία κείμενα όπως του Σοφολή του Πίνδαρου και του Πλούταρχου που μακαρίζει τους μυημένους στα Ιερά μυστήρια γιατί αυτοί γνωρίζουν ότι στον Άδη υπάρχει μόνο Ζωή, εκεί που όλοι οι άλλοι φοβούνται τις συμφορές.
Την αρχαία εποχή φαίνεται ότι τα Ελευσίνια τελούνταν ανά τετραετία μέσα στο καλοκαίρι και μέρος των εορτών ήταν και η διεξαγωγή αθλητικών αγώνων δρόμου.
Αργότερα αποφασίστηκε να επιτραπεί εκτός των Ελευσίνιων και των Αθηναίων η μύηση όλων, άντρων και γυναικών στα Ελευσίνια με μοναδική εξαίρεση όσων είχαν διαπράξει φόνο και όσων δεν κατανοούσαν την ελληνική γλώσσα.
Στη συνέχεια πιθανόν λόγω της μεγάλης συμμετοχής, διαχώρισαν το μυητικό μέρος από το εορταστικό και αθλητικό και όρισαν η επίσημη εορτή των Ελευσινίων Μυστηρίων να τελείτε το δεύτερο ήμισυ του μηνός Βοηδρομιώνος δηλαδή τον Σεπτέμβριο κοντά στην Ισημερία.
Ο αρχαίος ναός κάηκε από τους Πέρσες το 480 π.χ. και ξαναχτίστηκε από τον Περικλή με σχέδια του αρχιτέκτονα της Ακροπόλεως Ικτίνου και διακοσμήθηκε από τον διασημότερο γλύπτη της αρχαιότητας τον Φειδία. Αυτός ο νέος Ναός καταστράφηκε 900 σχεδόν χρόνια αργότερα, το 395 μ.Χ από τις ορδές του Αλάριχου οπότε και σταμάτησαν οριστικά να τελούνται τα Ελευσίνια.
Ας δούμε λοιπόν εν συντομία το τυπικό μέρος της ιστορίας όπως είναι γενικά γνωστό.
Η Μυητική Διαδικασία
Η μυητική διαδικασία εξελισσόταν σε τρία στάδια.
Το πρώτο ήταν τα Ελάσσονα ή εν Άγραις μυστήρια, το δεύτερο τα Μείζονα/ Μεγάλα μυστήρια και το τρίτο, η Εποπτεία που τελούνταν μετά το τέλος των Μεγάλων Μυστηρίων στην Ελευσίνα και συμμετείχαν όσοι είχαν μυηθεί στα Μεγάλα τουλάχιστον ένα χρόνο πριν. Προηγούνταν της έναρξης των εορτασμών οι σπονδοφόροι οι οποίοι προκήρυσσαν την ιερά εκεχειρία που διαρκούσε 2 μήνες για τα μεγάλα και 10 ημέρες για τα μικρά μυστήρια
Εν Άγραις μυστήρια.
Τα εν Άγραις Μυστήρια πήραν το όνομα τους από τον χώρο διεξαγωγής τους, το προάστιο των Αθηνών Άγραι ή Άγρα που βρισκόταν στις όχθες του Ιλισού. Ο εορτασμός γινόταν κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα δηλαδή τον Φεβρουάριο. Πιστεύουμε ότι ήταν μια προετοιμασία για τα μεγάλα μυστήρια με αφήγηση ίσως του προπαρασκευαστικού μυητικού μύθου και καθαρμούς στον Ιλισό ποταμό. Σύμφωνα με την παράδοση η γιορτή αυτή θεσπίστηκε προκειμένου να μυηθεί ο Ηρακλής, που
3
δεν είχε το δικαίωμα να λάβει μέρος στα Ελευσίνια ως μη Αθηναίος πολίτης. Αυτή η μυθική τελετή χάρισε στη συνέχεια το δικαίωμα της μύησης σε όλους τους Έλληνες. Τα μυστήρια αυτά δεν ήταν αφιερωμένα στην Δήμητρα αλλά στον Διόνυσο και την Περσεφόνη.
Υποστηρίζεται μάλιστα ότι ήταν πολύ αρχαιότερη τοπική ιεροπραξία που στη συνέχεια μετά την επέκταση των Αθηνών συνενώθηκε με τα Ελευσίνια.
Μεγάλα Μυστήρια
Επτά μήνες αργότερα την 15η του μηνός Βοηδρομιώνος κυρησόταν η έναρξη των Μεγάλων Μυστηρίων. Διαρκούσαν εννέα ημέρες όσο ακριβώς και η περιπλάνηση της Δήμητρας κατά την αναζήτηση της Κόρης. Την παραμονή μεταφέρονταν από την Ελευσίνα στην Αθήνα τα Ιερά Αντικείμενα με τον Ιεροφάντη και τον Δαδούχο επικεφαλής πομπής εφήβων και φυλάσσονταν στο «Εν άστει Ελευσίνιον» ένα μικρό Ιερό στην βόρεια κλιτύ της Ακροπόλεως. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι τα Αντικείμενα ήταν μικρά πήλινα μυκηναϊκά ειδώλια που είχαν διαφυλαχθεί ως κειμήλια διά μέσω των αιώνων και μεταφέρονταν μέσα στις «κίστες» τα ειδικά τελετουργικά κουτιά συνοδεύοντας και τα ξόανα των ελευσίνιων θεών.
Η προκήρυξη (πρόρρησης) της έναρξης των Μυστηρίων γινόταν την 15η Βοηδρομιώνος και ονομαζόταν αγυρμός (δηλαδή συγκέντρωση των υποψηφίων μυστών). Ο Ιεροκήρυκας καλούσε όσους επιθυμούσαν να συμμετάσχουν, αποκλείοντας μόνο εκείνους που ήσαν «χείρας μή καθαροί» ή «φωνήν αξύνετοι» δηλαδή τους εγκληματίες και τους φλύαρους.
Η δεύτερη ημέρα ονομάστηκε «έλασις» από την προτροπή του Κήρυκα «’Αλα δε μύσται- μύστες στη θάλασσα». Οι μύστες κατευθύνονταν στην θάλασσα προς το Φάληρο όπου έκαναν καθαρτήριο λουτρό εξαγνισμού μαζί με το χοιρίδιο που προόριζαν για θυσία στην Θεά.
4
Ακολουθούσε μια μέρα πένθους και νηστείας. Ονομάστηκε «Ιερεία δεύρο» προφανώς από την προτροπή για προσαγωγή των θυμάτων στους βωμούς στο εν άστει Ελευσίνιο της Ακρόπολης. Ο κάθε υποψήφιος θυσιαζόταν συμβολικά αφού στη θέση του κατακαιγόταν το χοιρίδιο του που τον υποκαθιστούσε.
Η τέταρτη μέρα ονομάζονταν Επιδαύρεια ή Ασκληπιεία σε ανάμνηση της καθυστερημένης άφιξης του Ασκληπιού από την Επίδαυρο. Αυτή την ημέρα λοιπόν προσήρχοντο και οι τελευταίοι καθυστερημένοι μύστες. Τότε μετέφεραν και τα «ιερά αντικείμενα» από το «Εν αστει Ελευσίνιον» της Ακροπόλεως στο Ναό του Ασκληπιού.
Η 19η Βοηδρομιώνος που ακολουθούσε, ήταν η πανηγυρική « Ίακχος ημέρα».
Ο Ίακχος αναφέρεται και ως γιος της θεάς Δήμητρας ή της Περσεφόνης ή ακόμα και σύζυγος της Δήμητρας και νεανική μορφή του Διονύσου. Ο Νόννος στα «Διονυσιακά» γράφει ότι ήταν παιδί του Διονύσου και της νύμφης Αύρας που το ανέθρεψε η Αθηνά και μετά τον έδωσε στις Βάκχες της Ελευσίνας. Τον ονομάζει επίσης «τρίτον Διόνυσον», μετά τον Ζαγρεα και τον γιο της Σεμέλης.
Αυτή τη μέρα στην Αθήνα παρέμεναν μόνο οι παλαιοί μύστες προσφέρονταν θυσίες στον Διόνυσο. Οι υπόλοιποι υποψήφιοι στεφανωμένοι με μυρτιές σχημάτιζαν μία εντυπωσιακή πομπή που συνόδευε τον Ίακχο και τα «Ιερά Αντικείμενα» στην Ιερά Οδό κατά την επιστροφή τους στην Ελευσίνα, μια απόσταση περίπου 22 χιλιομέτρων.
Στη διαδρομή έκανα στάσεις και σπονδές σε ιερά που συναντούσαν όπως της Αφροδίτης και στους Ρειτούς, τις δυο μικρές λίμνες που ήταν αφιερωμένες στην Δήμητρα και την Περσεφόνη. Η πομπή προσέγγιζε την Ελευσίνα καθώς νύχτωνε και οι υποψήφιοι μύστες κρατώντας ο καθένας δάδα αναμμένη, εισέρχονταν στον ναό της Δήμητρας. Οι μελετητές υποθέτουν ότι η νύχτα περνούσε με χορούς γύρω από το
5
«καλλίχορον φρέαρ» φέροντας στο κεφάλι «κέρνους» τελετουργικά σκεύη γεμάτα σπόρους και καρπούς.
Η έκτη μέρα ξεκινούσε με θυσίες προς τις Ελευσίνιες θεότητες από τον άρχοντα Βασιλέα, τον ανώτερο θρησκευτικό ηγέτη των Αθηνών και τους επιμελητές των Ελευσινίων.
Τότε γινόταν και η προσφορά του «Πελάνου» , ψωμιού ζυμωμένο από στάρι του Ράριου πεδίου της πρώτης γης που καλλιεργήθηκε σύμφωνα με τις οδηγίες της Δήμητρας από τον Τριπτόλεμο.
Και φτάνουμε στην 21η Βοηδρομιώνος τη σπουδαιότερη μέρα των μυστηρίων. Κατά την παράδοση ο Κήρυκας εμφανιζόταν στα Μεγάλα Προπύλαια και φώναζε: "εκάς, εκάς οι βέβηλοι". (Μακριά οι βέβηλοι)
Θα ακολουθούσε η διαδικασία της μύησης που είχε τα δρώμενα, τα δεικνυόμενα και τα λεγόμενα.
Τα λεγόμενα από την έννοια και μόνο της λέξης πρέπει να ήταν κάποιο είδος αφήγησης για κατήχηση και διδασκαλία και ίσως προηγούντο όλων αφού κατά τον Αριστοτέλη οι προς μύηση όφειλαν «ου μαθειν τι, ἀλλά παθειν καί διατεθηναι. (παθεῖν= παθιάζομαι-συγκινούμαι, διατεθῆναι.= διηγούμαι , παριστάνω)
Δηλαδή δεν υπήρχε κάποιο πολύπλοκο δόγμα ή διδασκαλία για να εντρυφήσουν αλλά μια εισαγωγή σε μια δραματική πράξη που έπρεπε οι ίδιοι να βιώσουν.
Τα δρώμενα πρέπει να ήταν αναπαραστάσεις των παθών της Θεάς. Ας μην λησμονούμε ότι και η τραγωδία γεννήθηκε μέσα από το τελετουργικό των μυστηρίων και οδηγούσε τους Θεατές της από το δράμα στην κάθαρση. Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες θα το επιβεβαιώσει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς λέγοντας ότι στα Ελευσίνια Μυστήρια υπάρχει ένα μυστικό δράμα για τη Δήμητρα και την Κόρη, που φωτίζει, την Πλάνη, την αρπαγή και το πένθος τους.
Τα δεικνυόμενα τέλος πρέπει να ήταν αρχαία ιερά σύμβολα που αποκάλυπτε ο Ιεροφάντης.
Η πομπή των μυστών έφτανε μπροστά το Πλουτώνιο όπου στην τελετή που ακολουθούσε συμμετείχε και ένα αγόρι, πιθανόν επιλεγμένο από τους λεγόμενους παίδες μυηθέντες αφ' εστία. Το αγόρι αυτό ίσως παρίστανε τον Δημοφώντα ή τον
6
Τριπτόλεμο ή τον Ίακχο ή και τους τρεις διαδοχικά ανάλογα με την διήγηση του δράματος σαν να ήταν μορφές της ίδιας ύπαρξης.
Η νύχτα που ακολουθούσε ήταν αφιερωμένη στην Εποπτεία την ανώτατη βαθμίδα μυήσεως. Οι υποψήφιοι εισήρχοντο στο Τελεστήριο και εκεί -σύμφωνα με την παράδοση- θα έβλεπαν με τα ίδια τους τα μάτια την εμφάνιση της Κόρης.
Το Τελεστήριο ήταν ένα τεράστιο τετράγωνο κτίσμα με πλευρά 54 μέτρων και κερκίδες που μπορούσαν να παρακαθήσουν ως και 3.000 άτομα. Στο κέντρο του υπήρχε ένα ορθογώνιο δωμάτιο με μια πόρτα στην Βορειοανατολική του πλευρά, το Ανάκτορον όπου φυλάσσονταν τα Ιερά Αντικείμενα. Ήταν το αρχαιότερο κτίσμα γύρω από το οποίο στη συνέχεια χτίστηκε το Τελεστήριο. Έξω από την πόρτα του Ανακτόρου βρίσκονταν ο θρόνος του Ιεροφάντη. Το Τελεστήριο δεν είχε κανένα παράθυρο. Μόνο πάνω από το Ανάκτορο ήταν ο «φωταγωγός», το Οπαίον, από όπου έβγαινε ο καπνός και από όπου φαίνονταν η λάμψη της θεοφανίας, της εμφάνισης της Περσεφόνης.
Πολλοί έχουν διατυπώσει διάφορες θεωρίες αναζητώντας το «τρικ» που μπορεί να κρυβόταν πίσω από την μαγική παρουσία της Περσεφόνης.
Σίγουρα θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να ξεγελάσεις ένα τόσο πολυάριθμο κοινό
που ανάμεσα του υπήρξε ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο Πλούταρχος ή ο Πίνδαρος.
Επίσης και μιλώντας ρεαλιστικά οι αρχαιολογικές ανασκαφές έδειξαν ότι στο Τελεστήριο δεν υπήρχαν μυστικοί χώροι που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν μια θεατρική παραπλάνηση των μυστών.
Στην κορύφωση της μύησης, ο Ιεροφάντης άνοιγε τη θύρα του Ανακτόρου και ανήγκειλε: Ίερόν έτεκε πότνια Κούρον, Βριμώ Βριμών- Ιερό γέννησε η Σεβάσμια αγόρι, η Ισχυρή τον Ισχυρό. Τότε εμφάνιζε τα ιερά Αντικείμενα ενώ οι Μύστες φώναζαν προς τον ουρανό «Υε»(= βρέξε) και στη συνέχεια σκύβοντας προς τη γή, «Κύε» (= Κυοφόρησε).
Η Εποπτεία ολοκληρωνόταν όταν ο Ιεροφάντης παρουσίαζε όπως μας το διασώζει ο Ιππόλυτος «τό μέγα καί θαυμαστόν καί τελειότατον ἐκεῖ έποπτικόν μυστήριον, ἐν σιωπῇ τεθερισμένον στάχυν» ».
7
Οι τελετές περατωνόταν με την ανατολή της επόμενης μέρας, της 23ης Βοηδρομιώνος που ονομάζονταν «πλημοχόη» και ήταν αφιερωμένη στην λατρεία των χθόνιων δυνάμεων και των νεκρών. Κατά την ημέρα εκείνη δύο πήλινα αγγεία (πλημοχόες) γεμάτα πιθανώς με νερό ή κρασί τοποθετούνταν ένα προς την Ανατολή και ένα προς την Δύση . Όταν η τελετή ολοκληρωνόταν ανατρέπονταν και έσπαγαν.
Απλά ας σημειώσετε ότι σε πολλά σημεία της Ελλάδας σήμερα συνηθίζουν όταν υπάρχει νεκρός μέσα σε σπίτι να τοποθετούν στην είσοδό του ένα πιάτο γεμάτο νερό. Όταν η τελετουργία ολοκληρωθεί και ο νεκρός αποχωρεί ένας στενός συγγενής ρίχνει το πιάτο κάτω και το σπάει.
Αυτό ήταν το βασικό πρόγραμμα του τελετουργικού της Ελευσίνιας μύησης για τους μυημένους στην οποία ο Πίνδαρος είχε πει ότι είναι ευτυχισμένοι γιατί γνωρίζουν τι υπάρχει κάτω από την γη, και κατέχουν εξουσία στην μεταθανάτιο κόσμο δοσμένη από τον Δία.
Μια μυητική τελετουργία βεβαίως στηρίζεται σε έναν συγκεκριμένο μύθο. Όλοι συμφωνούν ότι η αντιπροσωπευτικότερη περιγραφή είναι αυτή του Ομηρικού Ύμνου προς τη Δήμητρα του χρονολογείται στα τέλη του 7ου αι. π. Χ., γύρω στα 600 π. Χ.
Ύμνος προς την Δήμητρα
O Ύμνος μας διηγείται πως ο Αϊδωνεύς, θαμπώθηκε από την ομορφιά της Περσεφόνης, της Κόρης της Δήμητρας. Και ζήτησε και έλαβε την άδεια του αδελφού του Δία για να την κάνει γυναίκα του, βασίλισσα του Άδη.
Η Κόρη λοιπόν έπαιζε σ' ένα ανθισμένο λιβάδι, συντροφιά με τις Ωκεανίδες και τις νεαρές θεές Άρτεμη και Αθηνά. Κάποια στιγμή ξεμάκρυνε από τις φίλες της και είδε μπροστά της έναν θαυμαστό νάρκισσο. Έκθαμβη άπλωσε τα χέρια της να τον πιάσει και τότε άνοιξε η Γη και από μέσα πετάχτηκε ο Αιδωνεας στο χρυσό του άρμα με τα μαύρα άλογά και την άρπαξε.
8
Μόνο η αρχαία θεά η Εκάτη, μέσα στο σπήλαιο, το άντρο της άκουσε τις ικεσίες της και μόνο ο Ήλιος είδε τι συνέβη. Η τελευταία σπαραχτική κραυγή της Κόρης ήχησε καθώς εξαφανίζονταν στον Κάτω Κόσμο, και o αντίλαλος έφτασε στη μάνα της. Μαυροντύθηκε η θεά και όρμισε να την γυρεύει σε γη και θάλασσα. Εννιά μέρες περιπλανιόνταν χωρίς σταματημό στη γη κρατώντας στα χέρια της δυο αναμμένες δάδες.
Την δέκατη την συνάντησε η Εκάτη που και εκείνη κρατούσε στα χέρια της πυρσούς και της είπε όσα γνώριζε. Έτρεξαν μαζί στον Ήλιο και αυτός τους αποκάλυψε ότι την Περσεφόνη την άρπαξε, με την άδεια του Δία, o Άδης.
Εξοργισμένη η Δήμητρα άφησε τους θεούς και περιπλανήθηκε στη γη των ανθρώπων. Έφτασε στην Ελευσίνα και κάθισε κάτω από μια ελιά, κοντά σ' ένα πηγάδι, έχοντας πάρει τη μορφή στείρας γριάς γυναίκας. Εκεί την συνάντησαν οι τέσσερεις νεαρές κόρες του βασιλιά Κελεού και δεν την αναγνώρισαν. Η θεά τους είπε πως ήταν από την Κρήτη και την άρπαξαν πειρατές για σκλάβα. Όταν το πλοίο τους άραξε εκεί κοντά τους ξέφυγε, και έψαχνε τώρα κάποιο αρχοντικό σπίτι για να δουλέψει ως τροφός ή οικονόμος.
Τα κορίτσια την προσκάλεσαν στο σπίτι τους όπου η μητέρα τους, η Μετάνειρα, είχε φέρει στον κόσμο έναν μικρό γιό. Η μαυροντυμένη θεά μπήκε περπατώντας αργά όμως το θείο φως που την περιέβαλλε έσπρωξε αυθόρμητα τη βασίλισσα να σηκωθεί από τον θρόνο και να της προσφέρει τη θέση της. Η Δήμητρα δεν δέχτηκε και έκατσε σε ένα σκαμνί που της πρόσφερε μια δούλη, η Ιάμβη. Τα αστεία της Ιάμβης την έκαναν να γελάσει ξανά και τότε η βασίλισσα της πρόσφερε ένα κύπελλο κόκκινο κρασί. Η θεά το αρνήθηκε και ζήτησε να της φτιάξουν το ποτό που είναι γνωστό ως κυκεώνας.
9
Η Μετάνειρα την παρηγόρησε συστήνοντας την υπομονή στα δώρα των θεών που σαν ζυγός κάθονται στον αυχένα των ανθρώπων και της ανέθεσε την ανατροφή του μικρού Δημοφώντα.
Σαν θεό ανέτρεφε το πριγκιπόπουλο η θεά, χωρίς τροφή θνητών παρά το άλειψε με αμβροσία και τις νύχτες το έβαζε μέσα στις φλόγες της εστίας. Η θαυμαστή του ανάπτυξη κίνησε την περιέργεια της μητέρας του, που ένα βράδυ αποφάσισε να τους παρακολουθήσει. Σαν είδε τι γινόταν ούρλιαξε τυφλωμένη από θυμό.
Τότε η θεά οργισμένη απεκδυθεί τη θνητή της μεταμφίεση και φανερώνοντας την ταυτότητα της είπε: «Χωρίς γνώση εισθαι οι άνθρωποι και απερίσκεπτοι. Δεν γνωρίζεται αν σας πλησιάζει το καλό ή τα κακό». Στη συνέχεια πρόσταξε τους Ελευσίνιους να της χτίσουν ναό και βωμό απ όπου με θυσίες και ιερά όργια θα την εξευμένιζαν. Και παρέμεινε καθισμένη μακριά από τους αθάνατους βυθισμένη στη λύπη της. Κανένας σπόρος δεν φύτρωνε στη γη και απειλήθηκε να εξαφανιστεί από λιμό το γένος των ανθρώπων, γεγονός που θα στερούσε από κάθε θυσία και προσφορά τους αθάνατους. Και γι αυτό οι θεοί ανησύχησαν. Έστειλε λοιπόν o Δίας όλους τους θεούς, τον έναν μετά τον άλλο, με δώρα και προσφορές να απαλύνουν την οργή της όμως, απέτυχαν! Και είπε ότι ούτε θα ανέβει στον Όλυμπο ούτε η γη θα ξαναδώσει καρπούς αν δεν δει την κόρη της. Έστειλε τότε o Δίας τον Ερμή στον Άδη για να φέρει την Περσεφόνη πίσω στη μητέρα της. O Αιδωνεύς υπάκουσε και μιλώντας γλυκά στην Περσεφόνη για την επιστροφή της έδωσε να γευτεί σπόρους από καρπό ροδιάς.
Το ρόδι πίστευαν ότι έχει νεκρική σημασία αλλά ταυτόχρονα, ήταν κι είναι σύμβολο ευγονίας. Μπορεί να μεταφραστεί λοιπόν ως μια συμβολική τελετή γάμου αλλά και ως ένωση δια της μετάληψης με τον Κάτω κόσμο.
Στη συνέχεια ο Ερμής έφερε την Περσεφόνη στην Ελευσίνα μα καθώς η μάνα της την αγκάλιαζε υποπτεύθηκε τον δόλο και ρώτησε αν έφαγε κάτι όσο ήταν στον Άδη. Η Κόρη το επιβεβαίωσε και της αφηγήθηκε όλη την ιστορία της απαγωγής της. Αγκαλιασμένες αποδέχτηκαν ότι το ένα τρίτο του έτους η Κόρη θα ζει στα βάθη της γης και τα άλλα δυο τρίτα θα ανεβαίνει κοντά στους αθάνατους. Και ήρθε κοντά τους και η Εκάτη, που έγινε προστάτιδα και οπαδός της Περσεφόνης. Γαληνεμένη πια η Δήμητρα άφησε τη γη να πλημμυρήσει φύλλα και άνθη. Και πήγε στους ελευσίνιους και έδειξε στο Τριπτόλεμο τον Διοκλή τον Ευμολπο και τον Κελεό τις ιερές πράξεις και αποκάλυψε στον Τριπτόλεμο, τον Πολύξενο και τον Διοκλή τα σεπτά όργια. Τα μυστήρια που δεν μπορεί κανείς να ξέρει πως έγιναν ούτε να τα παραβαίνει ούτε να τα κοινολογεί.
10
Ευτυχής λέει το κείμενο, οποίος τα είδε από τους γήινους ανθρώπους γιατί δεν θα έχει την ίδια μοίρα με τον αμύητο ακόμα και στον Άδη όταν βρεθούν.
Πανευτυχής εκείνος από τους ανθρώπους που ζουν στη γη και που οι θεές τον αγαπούν γιατί στον οίκο του στέλνουν τον Πλούτο που δίνει στους ανθρώπους τα αγαθά.
Μια Προσέγγιση στα Ελευσίνια
Κράτησα αυτές τις φράσεις από το πρωτότυπο κείμενο για να αρχίσω την προσέγγιση μου με κάτι αξιοσημείωτο. Στο τέλος του ύμνου αναφέρεται ο Πλούτος ως εκείνος που προσφέρει στους ανθρώπους τα δώρα των θεών.
- Πλούτος που υπονοεί και το στάρι ήταν παλαιότερα ο γιος της Δήμητρας που χάριζε ευμάρεια στους ανθρώπους. Στη συνέχεια κυριάρχησε το πλούτος- Πλούτων ως το όνομα που έδωσαν οι Έλληνες στον βασιλιά του Άδη. Με αυτό είναι πιο γνωστός μέχρι σήμερα και αυτή η προσωνυμία δεν αναφέρθηκε καθόλου στο κείμενο. Και ακούγεται οξύμωρο αν πράγματι έχει κάποια σχέση, ο άρχοντας του ζοφερού κάτω κόσμου – δηλαδή και του θανάτου - να προσφέρει τα δώρα του σε αυτούς που αγαπούν οι θεές. Αν από αγάπη σου προσφέρουν το σκοτάδι του Άδη, καλυτέρα να σε αγνοούν και να μην γνωριστείτε ποτέ. Εκτός αν σημαίνει κάτι άλλο.
- Υπάρχει επίσης πίσω από τις γραμμές του Ύμνου μια εκκωφαντική ηχηρή απουσία. Που είναι η ανδρική θεότητα των μυστηρίων ο Διόνυσος, ή έστω η νεανική του εκδοχή, ο Ίακχος; Πουθενά! Μήπως υπονοείται κάπου; Κατά μια άποψη ναι. Όταν ηρέμησε η Δήμητρα με τα αστεία της Ιάμβης , της προσφέρθηκε από την βασίλισσα κόκκινο κρασί. Η θεά αρνήθηκε γιατί είπε ότι δεν ήταν θεμιτό και ζήτησε να της φτιάξουν τον κυκεώνα. Γιατί δεν ήταν θεμιτό; Το κόκκινο κρασί είναι του Διονύσου και προς αυτόν έκαναν σπονδή πριν πιούν. Η πόση μετά από σπονδή του αίματος του Διονύσου είναι ένα είδος μετάληψης που σημαίνει την πνευματική ένωση με τον θεό. Θα ήταν αθέμιτο σε κάθε περίπτωση αν η Δήμητρα είχε πρόβλημα με τον Διόνυσο, αν φερ ειπείν ήταν αυτός ο απαγωγέας και με το ζόρι γαμπρός της.
Ο ρήτορας Αριστείδης βεβαιώνει ότι οι Κήρυκες και οι Ευμολπίδες καταστήσανε τον Διόνυσον πάρεδρον των θεαινών της Ελευσίνας και ο Πλούταρχος λέει ότι τον Διόνυσον τη Δημητρί συγκαθιέρωσαν. Την εποχή του Αριστοφάνη στα Λήναια ο Δαδούχος των Ελευσίνιων τον ονομάζει : Σεμελήιε Ίακχε Πλουτοδότα. Σεμέλη είναι η μητέρα του Διονύσου που σημαίνει ότι αυτός που χαρίζει τον Πλούτο, ο Ιακχος και ο Διόνυσος είναι το ίδιο πρόσωπο. Και για να μην μακρηγορούμε αρκεί να επισημάνουμε ότι και ο Ηράκλειτος που μόνο φίλος των μυστηρίων δεν φαίνεται να
11
υπήρξε αλλά και ακόμα ο Ευριπίδης κι άλλοι κι άλλοι ταυτίζουν τον Διόνυσο με τον Άδη.
Από τον 4ο αιώνα και μετά ο Πλούτωνας- Άδης σχεδόν δεν υπάρχει και τη θέση του παρέδρου της Δήμητρας και της Κόρης στα μυστήρια την έχει αποκλειστικά ο Διόνυσος.
- Ο Ομηρικός ύμνος λοιπόν έχει γραφτεί γύρω στο 600 π.χ. όπου τα πράγματα είναι κάπως ρευστά. Η τάξη των θεών κατ αρχάς δεν είναι αυτή που γνωρίζουμε, δηλαδή των ολυμπίων της κλασσικής εποχής.
Ας παρατηρήσουμε τους πρωταγωνιστές του κειμένου;
Σημειώνεται ότι η Αθηνά και η Άρτεμης (θα μπορούσα να προσθέσω και ο δίδυμος αδελφός της Απόλλωνας) όπως και η Περσεφόνη είναι ακόμα σχεδόν παιδιά που παίζουν στους αγρούς μαζεύοντας λουλούδια. Δηλαδή ακόμα δεν έχουν κατακτήσει τις θεϊκές τους ευθύνες ούτε τα προνόμιά τους.
Έχουμε τον βροντώδη και παντεπόπτη Δία που προφανώς εξουσιάζει μέχρις ενός σημείου κάποια πράγματα στη γη και τον αδελφό του, τον άρχοντα του Άδη. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και τον τρίτο αδελφό τους, τον άρχοντα των υδάτων τον Ποσειδώνα ο οποίος αν και εδώ δεν ονομάζεται, αναφέρεται σε σχετικό μύθο πως είχε προσπαθήσει να βιάσει την Δήμητρα.
Το κείμενο ονομάζει τον Δία παντεπόπτη, αλλά αυτός που πραγματικά φαίνεται να βλέπει τα πάντα που συμβαίνουν στη γη είναι ο αρχαίος των θεών ο γιος του Υπερίωνα Ήλιος. Όπως λέει και το κείμενο βρίσκεται αποστασιοποιημένος μακριά και χώρια από τους νέους θεούς στον δικό του ναό κι δέχεται τα αφιερώματα των ανθρώπων.
Και κάτω από τη γη μέσα στο υπόγειο σπήλαιο, το άντρο της όπου παραδοσιακά λατρεύονταν οι αρχαίες χθόνιες θεότητες βγαίνει η Εκάτη. Η αρχαία Μεγάλη Θεά που ούτε καν ο Δίας τόλμησε να της αφαιρέσει όλες τις εξουσίες η αληθινή βασίλισσα του σύμπαντος κατά τον Ησίοδο που έμεινε πάντα πιστή φίλη και ακόλουθος της νεαρής Περσεφόνης. Τέλος στην ομάδα των θεών έχουμε την Δήμητρα, τη Μητέρα Γή που όταν εκείνη θίγεται, ο βίος των θνητών και των αθανάτων γίνεται… αβίωτος.
Υπάρχει λοιπόν για να συνοψίσουμε ο Δίας και τα δυο αδέλφια του που διοικούν ή προσπαθούν να διοικήσουν τον κόσμο και οι τρεις γυναικείες θεότητες που σχετίζονται ή καθιερώνουν τα μυστήρια.
Θα μου επιτρέψετε σε αυτό το σημείο για να στηρίξω καλύτερα τη θέση μου να αναφέρω τάχιστα κάποια πράγματα περισσότερο από ανθρωπολογικές πηγές που φανερώνουν έναν δρόμο εξέλιξης των μύθων.
12
ΕΠΟΧΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΙΟ ΔΡΑΜΑ
Αναφέρθηκα στην Κρήτη απ όπου η ίδια η θεά είπε ότι καταγόταν και όπως λέει ο Διόδωρος από την αρχαιότητα στην Κνωσό νόμιμα παρέδιδαν την ελευσίνια μύηση.
Στη μινωική Κρήτη που κυριάρχησε στη Μεσόγειο για πολλούς αιώνες δεσπόζουσα μορφή ήταν η Μεγάλη Θεά. Η μορφή της φτάνει από τις πρώτες κοινωνίες που στην πραγματικότητα ήταν μεγάλες οικογένειες, και ήταν νομαδικές, τροφοσυλλεκτικές και μητριαρχικές. Ο κύκλος της Σελήνης είχε ταυτιστεί με τη γυναίκα που έχει τη δύναμη να γεννά ζωή και η προστάτιδά τους η Μεγάλη Μητέρα /θεά/ Γη προσέχει τους ανθρώπους της και εγγυάται την τη γονιμότητα και την αναγέννηση της φύσης με καινούργια βλαστάρια και καρπούς. Είναι θεά σεληνιακή και ταυτόχρονα χθόνια γιατί μέσα στη γή, στα σπλάχνα της οι σπόροι θα πεθάνουν όταν κυριαρχήσει η παγωνιά αλλά από μέσα της θα ξεκινήσει και η αναγέννηση. Ίδια θα φροντίσει και τα θνητά παιδιά της τους ανθρώπους που θα τα δεχτεί στοργικά μέσα στα σπλάχνα της την ώρα του θανάτου.
Εδώ λοιπόν έχουμε ίσως την πρώτη μορφή του διπλού συμβολισμού που είδαμε προηγουμένως στο ρόδι ,ταυτόχρονα γονιμικό αλλά και χθόνιο.
Οι άντρες που δεν γνώριζαν ότι συμμετέχουν στο παιχνίδι της διαιώνισης γυρνούσαν στα ατέλειωτα κυνήγια τους και η ομάδα των γυναικών διοικούσε την κοινότητα που ήταν αυτές, οι γέροι και ανήμποροι και τα μικρά παιδιά.
Πρωτοκαθιέρωσαν λοιπόν τις τοτεμικές λατρείες που στηρίχτηκαν στον σεληνιακό κύκλο των εποχών με κύριο ζητούμενο τη γονιμότητα και σε αυτές πρόσθεσαν τις τελετές ενήβωσης και φυλετικής μύησης. Δοκιμασίες από τις οποίες έπρεπε να διέλθουν επιτυχώς τα νεαράα μέλη για να γίνουν δεκτά στον κόσμο των ενηλίκων. Η αρχετυπική εικόνα που έχει φτάσει πανίσχυρη ως εμάς είναι της Ιερής μητέρας και του θείου βρέφους της. Του βρέφους που κάθε χρόνο πέθαινε για να αναγεννηθεί στο πρόσωπο ενός αλλού νεαρού μέλους της φυλής διαιωνίζοντας μέσα από αυτό το εποχικό δράμα, την αναγέννηση της φύσης. Και ακόμα της ελπίδας που υπήρχε για τα μέλη της φυλής στο σκοτάδι του Κάτω Κόσμου που δεν ήταν ένα εχθρικό τέλος αλλά μια οδός από την οποία όλοι έπρεπε να διέλθουν για να κατακτήσουν ως νέοι βλαστοί την αναγέννηση. Από αυτή την ηρωική διέλευση από τον Κάτω Κόσμο προέρχεται και ο αρχετυπικός μύθος όλων σχεδόν των μυστηρίων.
Αφού μετρούν τον χρόνο με τους κύκλους της σελήνης το ημερολόγιο είναι Σεληνιακό των 13ων μηνών και των τριών εποχών όπως όλα τα αρχαία ιερά ημερολόγια. Οι τρεις εποχές προσωποποιούνται στις τρεις ηλικίες/ όψεις της σελήνης,
13
της νέας Κόρης που αναπτύσσεται, της Γυναίκας- πανσελήνου που κυριαρχεί και της Γραίας που οι δυνάμεις της ελαττώνονται ακολουθώντας την μείωση του φεγγαριού.
Οι γυναίκες που ασχολούνται με την κοινότητα κάποια στιγμή επινοούν την καλλιέργεια και την αναπτύσσουν με τη βοήθεια των παιδιών. Γι αυτό παντού συναντάμε μια Μητέρα θεά (στην περίπτωση μας τη Δήμητρα) που γνωρίζει το μυστικό και το διδάσκει σε ένα βασιλόπαδο (εδώ τον Τριπτόλεμο) για να το διαδώσει στους ανθρώπους.
Στην αρχαιότητα ο βασιλιάς ήταν ιερατικός τίτλος και όχι πολιτικός ή στρατιωτικός. Έτσι η θεά μητέρα και το θείο παιδί της ως βασίλισσα και βασιλόπαιδο είναι επίσης ένα αρχετυπικό μοντέλο που φτάνει από διάφορους υπόγειους δρόμους μέχρι τις μέρες μας.
Η καλλιέργεια λοιπόν και η τακτική σοδειά παύει την ανάγκη της νομαδικής μετακίνησης δημιουργεί την πρώτη πόλη και αρχίζει να συσσωρεύει πλούτο.
Ο πλούτος και η πόλη θέλουν προστασία και εκεί διεκδικεί θρησκευτική θέση ο ήδη αναβαθμισμένος άντρας αφού η δύναμή του είναι η εγγύηση.
Καταλαμβάνει τη θέση του παιδιού με τα ιερά προνόμια ως ετήσιος βασιλιάς και ο γιος γίνεται εραστής αφού η εξουσία περνά ακόμα υποχρεωτικά μέσα από τη γυναίκα θεά.
Αυτό προτείνει μια ερμηνεία στον προβληματισμό που δημιουργεί η παρουσία δίπλα σε μια αρχαία θεά του ίδιου θεού ως γιου άλλα και ως σύζυγου και εραστή.
Για να ολοκληρώσουμε τη μεγάλη μας παρένθεση, κάποια στιγμή ένας δυναμικός ιερός βασιλιάς που είχε απόλυτο έλεγχο της εξουσίας αλλά ο τίτλος του εξαρτιόταν από τη βασίλισσα, καθιέρωσε με το ζόρι ως νόμιμο κληρονόμο των εξουσιών που κατείχαν και οι δύο _ιερατικής και πολιτικής_ το γιο που απέκτησαν. Η μέχρι τότε μητρογραμμική διαδοχή μετατρέπεται σε πατρογραμμική.
Κατόπιν, για να συμφιλιωθεί η νέα κατάκτηση με τις συνήθειες του παρελθόντος, όρισε η αλλαγή του βασιλιά να γίνεται σε συμβολικό επίπεδο, ενώ διατηρείται το ίδιο πάντα πρόσωπο: η τελετή μετατρέπεται πλέον σε Θείο Δράμα, όπου ο βασιλιάς παριστάνει το θνήσκοντα θεό και η βασίλισσα, η αρχιέρεια, τη Μεγάλη Θεά. Πλέον δίπλα σε κάθε θεά αντιστοιχεί ένας Θεός και δίπλα σε κάθε αρχιέρεια ένας αρχιερέας.
Αυτό διατηρείτε και στα Ελευσίνια όπου δίπλα στον Ιεροφάντη υπήρχε η Ιεροφάντης δίπλα στον Επιβώμιο ιερέα, ή Επώνυμος ιέρεια κλπ.
Η θρησκεία της πόλης ανήκει στην πυραμίδα μιας εξουσίας που καταλήγει στον απόλυτο άρχοντα ο οποίος απαιτεί να λατρεύεται και ως ενσαρκωμένος θεός. Τα μυστήρια εξορίζονται αφού δεν έχουν πια θέση σε αυτή την πόλη, συντηρούνται όμως μακριά της στους αγρούς με τις εποχικές τελετές.
Κάπου εδώ είναι η εποχή που μας ενδιαφέρει. Και αυτό γιατί; Η προαιώνια Μινωική μητριαρχική κυριαρχία κατέπεσε, είτε λόγω της έκρηξης η Σαντορίνη είτε για οποιαδήποτε άλλη αιτία που εδώ δεν μας αφορά . Ο ελληνικός μύθος που ενέπνευσε στον Φρόυντ την ψυχανάλυση επιτρέποντας του να συλλάβει την οργάνωση του ψυχισμού κρύβει πολλά πίσω από τις λέξεις του.
Οι αρπαγμοί και οι βιασμοί των αρχαίων γυναικείων θεοτήτων από τους νεοφερμένους ολύμπιους δεν είναι παρά η ποιητική απόδοση μιας πραγματικής διαμάχης ανάμεσα στα απομεινάρια του μητριαρχικού μινωικού και μυκηναϊκού πολιτισμού με τους πατριαρχικούς κτηνοτρόφους Αχαιούς και Δωριείς που είχαν φτάσει και εγκατασταθεί στην περιοχή και την κατακτούσαν ολοκληρωτικά.
Ο ίδιος ο Ηρόδοτος μας λέει ότι με την εισβολή των Δωριέων είχε χαθεί η λατρεία της Δήμητρας από την Πελοπόννησο και είχαν απομείνει μόνο τα μυστήρια.
14
Έτσι αφού περνά τους σκοτεινούς αιώνες της και ερημώνεται η ελληνική περιοχή κατά τα τέλη του 9ο αιώνα αρχίζει μια αλματώδη δημογραφική ανάπτυξη. Οι Αθηναίοι καταλαμβάνουν τις γύρω πόλεις και ιερό σημείο που ενώνει όλους γίνεται το κέντρο των Αθηνών. Ο Πεισίστρατος που κατακτά την εξουσία της Αθήνας περίπου την εποχή που γράφτηκε ο Ομηρικός ύμνος, θα νομιμοποιήσει τα μυστήρια που είχαν επιβιώσει κρυφά στους αγρούς και δίνει την άδεια να δημιουργηθεί ιερατείο του Διονύσου και διοργανώνει τα Μεγάλα Διονύσια στην Αθήνα. Και με την ελευθερία που παρέχει μέσα από το τελετουργικό των μυστηρίων θα γεννηθεί το θέατρο και η τραγωδία.
Οι Αθηναίοι λοιπόν αν και είχαν θρησκευτικό κέντρο την πόλη τους, αντιλαμβανόμενοι την ιδιαιτερότητα που έχουν για τον λαό τα Ελευσίνια μυστήρια, δεν τα πείραξαν καθόλου ούτε τα μετακίνησαν από τον ιερό τους τόπο. Αντίθετα τα σύνδεσαν έξυπνα με παλαιότερες εορτές που διοργανώνονταν στην πόλη των Αθηνών προσθέτοντας τα Μικρά Μυστήρια της Άγρας που επίσης προϋπήρχαν.
Και για να τα συνδέσουν ακόμα περισσότερο με την πόλη κράτος τους προωθούν όσο μπορούν τον μύθο του Θησέα που μυήθηκε στα Ελευσίνια και -όπως όλοι οι μυητικοί ήρωες- κατέβηκε στον κάτω κόσμο. Βέβαια σε αυτό το σημείο δεν είχαν ιδιαίτερη επιτυχία γιατί ο επόμενος δωρικός μύθος του Ηρακλή επισκιάζει τον Θησέα. Εδώ μας αποκαλύπτει ότι τελικά ο Αθηναίος ήρωας κατέβηκε μεν στον Άδη αλλά αιχμαλωτίστηκε και χρειάστηκε να μυηθεί με τη σειρά του στα Ελευσίνια ο Ηρακλής για να κατέβει και να τον ελευθερώσει. Με αυτούς τους δυο αιτιολογικούς μύθους τα Ελευσίνια έφυγαν από τον μικρό κύκλο των οικογενειών της Ελευσίνας και έγιναν προσιτά σε όλους τους ελληνόφωνους.
Θεοί και Άνθρωποι
Ας ξανακοιτάξουμε λοιπόν υπό το πρίσμα των όσων είπαμε τους θεούς που περιγράφει ο ομηρικός ύμνος.
Η κύρια τριάδα είναι η Κόρη, η Δήμητρα και η Εκάτη που αντιστοιχούν στις τρεις μορφές της αρχαίας Μητέρας θεάς- Σελήνης, Κόρης, Μητέρας και Γραίας.
Ένα οφθαλμοφανές στοιχείο που διαφεύγει είναι ότι συνεχώς λένε πως στο τέλος μοίρασαν τον χρόνο σε τρία μέρη. Στο ένα έμενε η Περσεφόνη στον Αδη και στα άλλα δυο κατοικούσε στην επιφάνεια της γης. Όμως, τρεις εποχές δεν υπάρχουν στο ηλιακό ημερολόγιο. Μπορεί να ισχύσει μόνο ως ανάμνηση μιας παλαιότερης εποχής όταν ήταν σε χρήση το σεληνιακό με τις τρεις εποχές που αντιστοιχούσαν στις τρεις όψεις της θεάς. Τα ίδια τα ονόματα παραπέμπουν σε τέτοιες τρομερές αρχαίες ηγέτιδες θεές.
Το όνομα Δήμητρα, ετυμολογείται από το αρχαίο «δα + μήτερ», δηλαδή «μητέρα γη».
Την καλούν και Βριμώ, ηχομιμητικό που έχει κοινή ρίζα με τον βρυχηθμό του λιονταριού και σήμαινε την Τρομερή, τη φοβερή και βέβαια την Ισχυρή.
Το όνομα της Περσεφόνης ετυμολογείται από το «φέρω + φόνος», «αυτή που φέρνει την καταστροφή». Στην Αθήνα την ονόμαζαν και Περσέφαττα, από το «πτέρσις + εφάπτω», «αυτή που ρίχνει καταστροφή». Και στη Ρώμη την έλεγαν Προζερπίνα, δηλαδή «τρομερή».
Τέλος η επωνυμία Εκάτη αναφέρεται στους εκατό σεληνιακούς μήνες που είχε δικαίωμα την μακρινή αρχαιότητα να διοικήσει ο ιερός βασιλιάς πριν αντιμετώπιση σε θανάσιμο αγώνα τον επίδοξο μελλοντικό εραστή της θεάς.
15
Σε πολύ κατοπινούς καιρούς ευρήματα μας φανερώνουν ότι οι ονομασίες τους είναι κατανοητές ως όψεις ή ιδιότητες της ίδιας μίας θεάς.
Στη Δήλο για παράδειγμα, έχει βρεθεί επιγραφή που λέει: Ιδιοκτησία της Δήμητρας, της Ελευσίνιας θεάς, τόσο της κόρης όσο και της γυναίκας.
Ο δε Πλούταρχος στο Περί Ίσιδος και Οσίριδος γράφει ότι:
«Δήμητρα δε και Κόρη ονομάζουν
το έχον την ιδιότητα να διέρχεται
Δια μέσου της χώρας και των καρπών»
Οι άντρες θεοί από την πλευρά τους μέσα σε αυτόν τον μυητικό μύθο, ο Δίας και τα αδέλφια του, με τους βιασμούς, τις δολοπλοκίες και τους συμβιβασμούς, εικονίζουν την προσπάθεια του ολύμπιου ιερατείου να επιβληθεί. Δεν συμβαίνει μόνο εδώ. Και στον άλλο πασίγνωστο ορφικό μυητικό μύθο ο Δίας που έχει νικήσει τον πατέρα του Κρόνο «αφήνει» -επίτηδες- να φαγωθεί ο γιος του Ζαγρέας Διόνυσος από τους Τιτάνες. Και με την επακόλουθη τιμωρία τους δημιουργεί τον άνθρωπο άρα υπηκόους και άρα σταθεροποίηση της εξουσίας του. Ο ποιητής βάζει στο στόμα της Μετάνειρας την άποψή του για τους νέους θεούς όταν προτρέπει τη γριά- Δήμητρα να έχει υπομονή στα δώρα των θεών που σαν ζυγός κάθονται στον αυχένα των ανθρώπων. Ο Δίας και τα αδέλφια του αντιλαμβάνονται ότι αν δεν εξευμενίσουν την θεά δεν θα έχουν ούτε υπηκόους ούτε θείες απολαβές και υποχρεώνονται να συμβιβαστούν. Κρατούν τη θρησκεία της Πόλης τους και αποποιούνται κάθε εξουσίας στα μυστήρια που μένουν ζωντανά στους αγρούς και σε μικρές ομάδες καινούργιων αστών.
Οι άνθρωποι που εμφανίζονται στον μύθο είναι μέλη μιας δυο οικογενειών και είναι σωστό γιατί τα πρώτα μυστήρια αναπτύχθηκαν στην πρωτόγονη φυλή-οικογένεια. Όταν η φυλή έγινε πολυπληθέστερη συνέχισαν να έχουν το ιερατικό δικαίωμα τα μέλη των πρώτων οικογενειών.
Ο βασιλιάς Κελεός ονομάστηκε από τη θεά και Δυσαύλης μετά τον θάνατο του γιού του. Δυσαύλης μπορεί να σημαίνει κακός η και δυσοίωνος αυλός με τη σημείωση ότι αυλό χρησιμοποιούσαν στα μυστήρια και σε πένθιμες περιπτώσεις. Μπορεί όμως το όνομα να σημαίνει και άσχημο όργωμα σε χωράφι αφού το μυστικό του σωστού τρόπου φυλάχτηκε από τη θεά για τον γιό του Τριπτόλεμο.
Τα παιδιά του Κελεού ήταν κτηνοτρόφοι και αυτό μπορεί να υπενθυμίζει την συνάντηση των κτηνοτρόφων νομάδων με τους αγρότες που πρώτοι είχαν ιδρύσει πόλη. Η Δήμητρα επέλεξε τον νεαρό βουκόλο Τριπτόλεμο γιατί σύμφωνα με άλλο μύθο ήταν ο μόνος που την αναγνώρισε και τις έδωσε πληροφορίες. Της είπε ότι ο χοιροβοσκός αδελφός του Εύβουλος είδε κάποια μέρα τη γη να ανοίγει και όλα του τα γουρούνια έπεσαν μέσα στο χάσμα. Από μέσα βγήκε ένα άρμα και ο αρματηλάτης κρατούσε στην αγκαλιά του ένα κορίτσι που φώναζε απελπισμένα. Ο Εύβουλος διηγήθηκε την ιστορία στον αδελφό του τον Εύμολπο που ήταν τσοπάνης και εκείνος έκανε αυτή την ιστορία τραγούδι. Το όνομα Εύμολπος σημαίνει ο καλός ψαλμωδός και από τη γενιά του προέρχονταν όλοι οι ιεροφάντες αυτοί που αποκάλυπταν τα αρχαία σύμβολα και εξηγούσαν τα μυστήρια.
Ο Εύβουλος - Ευβουλεύς είναι ο έχων καλή βούληση, σκέψη, αλλά Εύβουλος είναι κοινή ονομασία και του Άδη και του Διονύσου. Οι χοιροβοσκοί κατά την αρχαιότητα πιστεύεται ότι είχαν μαντικές ικανότητες και η Μεγάλη θεά με τη μορφή γουρούνας μοίραζε την αφθονία. Ας θυμηθούμε ότι ο Εύμαιος ο χοιροβοσκός του Οδυσσέα αποκαλείται δίος- θεϊκός. Μια απλή ερμηνεία μπορεί να είναι ότι ο αρχαίος- απτός
16
πλούτος του νομάδα βοσκού πρέπει να χαθεί μέσα στη γη για να μπορέσει τελικά να κερδίσει τον σταθερό πλούτο της καλλιέργειας. Το δώρο που μοίρασε η Δήμητρα με τον Τριπτόλεμο. Και μια βαθύτερη έννοια ίσως είναι ότι ο απτός – υλικός πλούτος πρέπει να χαθεί για να διεκδικηθεί ο πλούτος του επέκεινα.
Το όνομα Τριπτόλεμος που πιθανόν να ταυτιζόταν με τον μυούμενο στα μυστήρια μπορεί να ετυμολογηθεί από το Τριπτολαμαίος- αυτός που τολμά τρεις φορές.
Τολμά μέσα από τρεις καθαρμούς; Τρία ταξίδια στους τότε κόσμους της γης, της θάλασσας και του Αδή; Η Δήμητρα πάντως του έδωσε ένα ξύλινο άρμα που το έσερναν φίδια, σημάδι αναγέννησης και γνώσης και τον έστειλε στον κόσμο να διαδώσει τα δώρα της, ένα σακούλι γεμάτο σπόρους σιταριού. Και το στάρι όπως και το φίδι δια του θανάτου του αναγεννιέται και ο θάνατος προσφέρει νέα ζωή και πλούτο.
Δεν θα ήθελα επίσης να αφήσω ασχολίαστο ότι από το κείμενο φαίνεται να υπάρχουν δυο επίπεδα μύησης. Λέει το κείμενο ότι και η ίδια η Δήμητρα έδειξε στους δίκαιους βασιλείς, τον Τριπτόλεμο τον Διοκλή τον Εύμολπο και τον Κελεό τις ιερές πράξεις και στη συνέχεια αποκάλυψε στον Τριπτόλεμο, τον Πολύξεινο και τον Διοκλή τα σεπτά όργια. Δηλαδή υπήρχε το μέρος που ήταν γνωστό και στον Εύμολπο απ τον οποίον προήλθαν και όλοι οι ιεροφάντες, αλλά και το ιερότερο που γνώριζαν:
-Ο ελευσίνιος Τριπτόλεμος, το παιδί που αναγνώρισε τη θεά και κατανόησε το μυστήριο του πλούτου που κατακτάτε δια του θανάτου και ανέλαβε να το γνωρίσει σε όλους τους ανθρώπους,
- ο Διοκλής ο οποίος είχε βοηθήσει τη θεά Δήμητρα στην αναζήτηση της, Βασιλιάς των Φερών πόλη της Θράκης όπου διατηρούσαν πολύ μεταγενέστερα ναούς για την Βριμώ και την τιμούσαν με μαιναδικά όργια. (Να θυμίσουμε ότι στη Θράκη γεννήθηκε και διατηρήθηκε ο Ορφισμός )
και ο Πολύξεινος. Με αυτό το όνομα έχουμε δυο αρχαίους ήρωες. Τον γιο της Μήδειας που κατά μια εκδοχή την βοήθησε να δραπετεύσει από την Αθήνα για να αποφύγει την οργή του Θησέα και τον άρχοντα της Ήλιδος ήρωα του Τρωικού πολέμου και εγγονό του Αυγείου που καθάρισε τους στάβλους του ο Ηρακλής. Και των δυο η καταγωγή τους συνδέει με μαιναδικές λατρείες. Μπορεί επίσης και απλά Πολύξεινος να είναι τίτλος του Φιλόξενου και να βεβαιώνει σε συνδυασμό με τους Τριπτόλεμο και Διοκλή την αποδοχή από την αρχαιότητα και μη μελών των οικογενειών της Ελευσίνας στα βαθύτερα μυστήρια .
17
Μύηση
Μας λέει ο σοφιστής Αριστείδης για τους μυημένους στην Ελευσίνα ότι, η γέννηση και ο θάνατος δεν επηρεάζουν πια τη ζωή τους. Μπορεί κανείς να μιλά πολύ για το αιώνιο-προσθέτει- αλλά αν δεν έχει κατέβει στον Άδη, δεν γνωρίζει τι λέει.
Από τη διαδικασία της ίδιας της μύησης ελάχιστα είναι γνωστά και αυτό λόγω της αυστηρής μυστικότητας, που επιβλήθηκε από την Δήμητρα και επικυρώθηκε αργότερα με νόμους της αθηναϊκής πολιτείας. Θα παραθέσω κάποια στοιχεία που νομίζω ότι θα μας υπαινιχθούν - δεν τολμώ να πω ότι θα φανερώσουν- κάποια πράγματα και αξίζει να εξετάσουμε εν συντομία.
Η Ελευσίνια Μύηση
Στο Μουσείο Nazionale delle Terme της Ρώμης υπάρχει μια τεφροδόχος που είναι γνωστή σαν Urna Lovatelli. Το ανάγλυφο που την περιβάλλει απεικονίζει την μύηση του Ηρακλή στα Ελευσίνια. Ξεκινώντας από δεξιά,
βλέπουμε τον ήρωα καλυμμένο με την λεοντή να φτάνει στον Βωμό και να προσφέρει ως θυσία το χοιρίδιο. Ο ιερέας το ραντίζει με ένα κανάτι και κρατά στο άλλο χέρι ένα δίσκο. Έχει προηγηθεί ο καθαρμός δια των υδάτων στο Φάληρο. Ετούτη η θυσία προφανώς είναι ένας καθαρμός δια των φλογών αφού το χοιρίδιο που παραδίδεται στις φλόγες τον υποκαθιστά ως θύμα.
Στην εικόνα στο κέντρο βλέπουμε το κεφάλι του μυούμενου να έχει καλυφθεί με ένα πανί.
18
Η λεοντή έχει αφαιρεθεί και φορά κάποιο άλλο ένδυμα. Η ιέρεια κουνά πάνω από το κεφάλι του τον λίκνο. Λίκνος είναι το γεωργικό καλάθι με το οποίο λίχνιζαν- κοσκίνιζαν τους κόκκους των δημητριακών . Σε αυτό επίσης τοποθετούσαν τα νεογέννητα παιδιά τους θεοί και άνθρωποι σε μια πράξη ίσως ομοιοπαθητικής μαγείας. Το νιογέννητο βρέφος ξεχωρίζει- καθαρίζει από όλα τα μιαρά, και ξεκινά ως νέο βλαστάρι τον αιώνιο κύκλο της ανάπτυξης και του θανάτου. Η κάλυψη της κεφαλής του μυούμενου πιθανόν αποδίδει συμβολικά την αναγκαία διέλευση από τον Κάτω κόσμο, την χθόνια διαδρομή που πρέπει να ολοκληρώσει και να επανέλθει αναγεννημένος, όπως όλοι οι ήρωες και οι ημίθεοι που είχαν βαδίσει με επιτυχία την ίδια ατραπό. Η κίνηση του λίκνου επίσης πάνω από το κεφάλι μπορεί να υπονοεί και καθαρμό δια του αέρος ολοκληρώνοντας τα 4 στοιχεία. Νερό, φωτιά, γη και αέρα.
Στα αριστερά τέλος, ο μυούμενος Ηρακλής φτάνει μπροστά στη Δήμητρα. Η θεά κοιτά πλάι όπου βρίσκεται η Κόρη, και οι δυο κρατούν από μια δάδα των Ελευσινίων. Η Δήμητρα κάθεται πάνω στην Μυστική Κύστη όπου φυλάγονταν τα αντικείμενα της μύησης. Γύρω είναι τυλιγμένο ένα φίδι προς το οποίο τείνει το χέρι ο μυούμενος.
Υπάρχει μια μεγάλη φιλολογία για το τι μπορεί να περιείχε η Κίστης των Μυστηρίων που ήταν κοινή σε όλα τα Διονυσιακά μυστήρια.
Γνωρίζουμε ότι η τυπική φράση με την οποία αναγνωρίζονταν εκείνοι που είχαν λάβει την μύηση ήταν: «Ἐνήστευσα, ἒπιον τόν κυκεῶνα, ἒλαβον ἐκ κίστης, ἐγγευσάμενος ἀπεθέμην είς κάλαθον καί ἐκ καλάθου είς κίστην». Ο μύστης δηλαδή δήλωνε πως έκανε τις απαραίτητες προ της μυήσεως νηστείες, συμμετείχε σε μια αναπαράσταση της αναζήτησης της Δήμητρας και όπως και εκείνη ήπιε τον κυκεώνα. Στη συνέχεια κάτι παίρνει από την κίστη, προφανώς ένα είδος μετάληψης, κάτι τοποθετείται σε καλάθι και από εκεί πάλι στην κίστη.
Το καλάθι πρέπει να είναι ο λίκνος. Υπάρχουν αναφορές για τον λίκνο ότι ήταν γεμάτος με καρπούς και στη μέση του υπήρχε σκεπασμένος ένας φαλλός τον οποίον αποκάλυπτε μια ιέρεια πιθανόν ως σύμβολο του αναγεννημένου μυούμενου. Παρόμοιες
19
αναφορές υπάρχουν και για την Κίστη, όπου υποτίθεται ότι επίσης τα απόκρυφα που φύλαγαν ήταν καρποί και ένας φαλλός ή και ακόμα φίδια. Όλα αυτά έδωσαν σε κάθε εποχή την αφορμή σε διάφορούς ηθικολόγους να κατηγορήσουν τους συμμετέχοντες στα μυστήρια για σεξουαλικές παρεκκλίσεις και τις ίδιες τις μυήσεις ως παραστάσεις με ανόητους και παιδαριώδεις συμβολισμούς.
Ο Seaford, στο Ανταπόδοση και Τελετουργία σημειώνει ότι «όταν η τελετουργία είναι απόκρυφη, το θηριώδες του μύθου μπορεί να μην απορρέει μόνο από τη λογική της τελετουργίας, αλλά και να αποτελεί στοιχείο ευπρόσδεκτα πλασμένο από τη φαντασία όσων αποκλείονται από αυτήν. Παράδειγμα, οι κατηγορίες εναντίον των πρώτων χριστιανών για παιδοκτονία και κανιβαλισμό, καθώς και παρόμοιες πληροφορίες σχετικά με τα ειδωλολατρικά μυστήρια».
Έτσι οι καρποί της γής μπορεί κάλλιστα να ήταν μέρος του περιεχομένου της κίστης και του λίκνου αφού και ο ίδιος ο μυούμενος παρίστανε συμβολικά τον νέο βλαστό. Ο Φαλλός μπορεί να προέκυψε και ως λαϊκή εκδοχή των γονιμικών στοιχείων του μυστηριακού δράματος.
Το φίδι προς το οποίο τείνει το χέρι του ο μυούμενος όπως βλέπουμε και στην εικόνα, το φίδι που εμφανίζεται σε πολλά ανάγλυφα να βγαίνει μέσα από την κίστη τω μυστηρίων, είναι το αρχαίο σεληνιακό σύμβολο της σοφίας και της αναγέννησης, σύμβολο της γνώσης που έπρεπε να κατακτήσει ο μυούμενος για να οδηγηθεί στην δική του πνευματική αναγέννηση.
Τέλος μια αφήγηση που έχουμε από έναν φανατικό μαχητή του χριστιανισμού που έζησε τον 4ο χριστιανικό αιώνα, τον Firmicus Maternus μας αποκαλύπτει ένα εξαιρετικό στοιχείο και για την δική μας έρευνα. Αφηγείται με φρίκη την αναπαράσταση των παθών του Ζαγρέα που είχε παρακολουθήσει. Η κίστης των μυστηρίων προηγείτο των μελών της αδελφότητας οι οποίοι παρίσταναν τους δολοφόνους Τιτάνες και δεν περιείχε παρά μόνον την καρδιά του μικρού θεού που είχε διασωθεί. Το θείο στοιχείο που μπορούσε να καθάρει τα χθόνια τιτανικά υπολείμματα της σάρκας μας που ο ίδιος ο Δίας άφησε να μολυνθεί για να σταθεροποιήσει την δική του εξουσία.
Και θα ήθελα ολοκληρώνοντας να δούμε και ένα μόνο σύμβολο από τον Ομηρικό ύμνο, τον Νάρκισσο.
- Ο ύμνος λέει ότι η Περσεφόνη και οι φίλες της έπαιζαν ανέμελες σε έναν μυθικό χώρο, το Νύσιο πεδίο, τόπο καταγωγής του Διονύσου και για να την παρασύρει ο
20
Αδης έκανε να φυτρώσει ένας νάρκισσος. Μόλις τον μύρισε μαγεμένη η μικρή θεά κατέπεσαν τα όρια των κόσμων και ξεκίνησε η πτώση μέσα στην ύλη.
Αλήθεια τι ήταν ο Νάρκισσος; Γιος της νύμφης Λειριόπης και του ποταμού Κηφισού για τον οποίο ο Τειρεσίας είχε προφητέψει ότι θα ζήσει ως τα βαθιά γεράματα αρκεί να μην γνωρίσει ποτέ τον εαυτό του. Θυμίζει αναπόφευκτα την βιβλική Γέννεση όπου οι αθώοι ως παιδιά πρωτόπλαστοι ζούσαν επίσης σε έναν μυθικό χώρο και τους είχαν πει ότι θα είναι αιώνιοι αρκεί να μην φάνε από το δέντρο της Γνώσης. Ποια είναι τελικά αυτή η γνώση που στοιχίζει την πτώση; Ο Νάρκισσός λέει ο μύθος είδε το καθρέφτισμά του σε μια πηγή και τότε γνώρισε και ερωτεύτηκε την εικόνα του. Μη αντέχοντας το ανεκπλήρωτο, δηλαδή να έχει δει αλλά να μην μπορεί να κατέχει- γνωρίζει το ποθητό είδωλο αυτοκτόνησε. Είναι ο αντικατοπτρισμός μας μια γνώση;
Να θυμίσω ότι με έναν καθρέφτη επίσης οι τιτάνες παρασύρουν τον μικρό Ζαγρέα στο μαρτύριο του που θα γεννήσει αναπόφευκτα τον υλικό μας κόσμο. Εδώ το καθρέφτισμα ήταν δραματικό για το μικρό θεό αλλά η τραγωδία του γέννησε τον κόσμο μας, που δεν είναι ένας Κάτω κόσμος, εκτός αν δεν το αντιλαμβανόμαστε.
Ο Πλωτίνος και ο Πρόκλος όρισαν την αναγωγή του πνεύματος στον εαυτό του ως επιστροφή και την παρομοίασαν σαν ένα καθρέπτη που καθρεφτίζεται σε έναν άλλο καθρέπτη. Το παρουσίασαν δηλαδή ως αντανακλαση του πνεύματος στον εαυτό του.
Αυτό στη φιλοσοφία ονομάστηκε reflectio δηλαδή αντανάκλαση ή ανασκοπική λειτουργία της συνείδησης.
Τι βλέπει αλήθεια κάποιος μέσα σε έναν καθρέφτη; Τον αντικατοπτρισμό του; Και τι είναι αυτό; Τι συμβαίνει όταν μυρίσει τον νάρκισσο; Μήπως αντιλαμβάνεται/ βλέπει το «χθόνιο» ή το άλλο του συμπληρωματικό/ παράλληλο μισό και η θέαση- η αντίληψη ετούτης της διαφορετικής ύπαρξης προκαλεί πλήρη απόσυντονισμό και πτώση στα «Τάρταρα». Μια πτώση που διαρκεί και θα διαρκεί μέχρις ότου (και αν) κατορθωθεί η εξισορρόπηση των δυο κόσμων, των δυο εαυτών, του γήινου και του χθόνιου;
Η χαρά της επιστροφής ή της σωτηρίας της ψυχής από τα υποχθόνια δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει ή προσποιούμαστε ότι δεν υπάρχει ο Άδης. Σημαίνει ότι ο δρόμος πλέον είναι γνωστός και η ανάγκη αποδοχής μιας διαδοχικής ύπαρξης και στους δυο κόσμους είναι κατανοητή. Οφείλει η Περσεφόνη να κατοικεί για ένα διάστημα στο Τάρταρο, οφείλει το πνεύμα να αναζητήσει την συμπληρωματική του πλευρά, οφείλει να γνωρίσει και να και αποδεχτεί το χθόνιο αντικατοπτρισμό του.
Δια Ταύτα
Κυρίες και Κύριοι, φίλοι μου, την εποχή της κλασικής Ελλάδας τα Ελευσίνα ήταν ήδη αρχαία και παρ όλο που είχαν εξαφανιστεί για αιώνες διατηρήθηκαν μυστικά και αναβίωσαν όταν η πόλη χρειάστηκε να υιοθετήσει τη δύναμη που ασκούσαν στον λαό. Από τότε η μυστικότητα που τα περιέβαλε έδινε το περιθώριο της διατύπωσης κάθε λογής φανταστικής παρερμηνείας. Ακόμα και για αυτούς που πράγματι συμμετείχαν στις ελευσίνιες τελετές ο Πλάτωνας στον Φαίδωνα βάζει τον Σωκράτη να λέει ότι πολλοί ήταν οι ναρθηκοφόροι αλλά ελάχιστοι οι Βάκχοι.
Μέσα σε χιλιάδες χρόνια σύμβολά μπορεί να αλλάζουν έννοια, έννοιες μπορεί να αλλάζουν νόημα, και τότε, τι ακριβώς κάνουμε; Που μπορούμε να ψάξουμε;
21
Μερικά χιλιόμετρα από εδώ που βρισκόμαστε –στη Θράκη- κάθε χρόνο αναβιώνει μια γνήσια βακχική τελετή. Στη Θράκη γεννήθηκαν ήκμασαν και απ ότι φαίνεται βρήκαν τρόπο να διατηρηθούν τα βακχικά μυστήρια.
Οι αναστενάρηδες εμφανίζονται δημόσια μια φορά τον χρόνο στο τέλος της Άνοιξης κυρίως στον Λαγκαδά και σε μερικά ακόμα μέρη της Θράκης. Είναι μια μικρή ομάδα αντρών και γυναικών οποιουδήποτε κοινωνικού ή μορφωτικού επιπέδου και από οποιοδήποτε μέρος της Ελλάδας. Ονομάστηκαν έτσι από τους αναστεναγμούς που αφήνουν σαν τους καταλάβει ο άγιος καθώς χορεύουν τον ατέλειωτο μονότονο χορό τους.
Ο «άγιος» έχει τη μορφή του Μεγάλου Κωνσταντίνου του Αυτοκράτορα που δημιούργησε την Βυζαντινή αυτοκρατορία και στην ουσία επέβαλλε τον χριστιανισμό και τον εικονίζουν μαζί με την μητέρα του την Αγία Ελένη.
Όμως εδώ τον ονομάζουν «Μικροκωνσταντίνο» και ότι του τραγουδούν δεν θυμίζει τη ζωή του χριστιανού αυτοκράτορα. Στις παλιές εικόνες τους παρουσίαζαν διαφορετικά και η μητέρα του χόρευε. Αλλά στις αρχές του 20ου αιώνα τις έκαψαν κάποιοι ιερωμένοι και τις αντικατέστησαν με τις κλασικές βυζαντινές αγιογραφίες.
Ελένη λοιπόν και Κωνσταντίνος, χριστιανοί άγιοι που δεν έχουν καμία σχέση με βακχικές τελετές. Τι σημαίνουν οι λέξεις; Ελένη και Κωνσταντίνος, η Σελήνη και ο Ισχυρός. Μια βασίλισσα και το παιδί της που δεν είναι η Δήμητρα και ο Ίακχος, ούτε η Περσεφόνη και ο Βάκχος, σε μια τελετή που επιδιώκει όπως παλιά την ευκαρπία της γης, την καλή σπορά, και τον εξασφάλιση της προστασίας και του πλούτου του λαού.
Ο λαός αλλάζοντας την εξωτερική εικόνα του συμβόλου βρίσκει τον τρόπο να το διαιωνίσει.
Οι αναστενάρηδες ονομάζουν τις συναντήσεις τους αγερμούς και να σας θυμίσω ότι αγυρμός ονομαζόταν η πρώτη μέρα του Εορτασμού των Ελευσινίων.
22
Η γιορτή κρατά τρεις μέρες από τις 20 μέχρι την 22α Μάιου. Εμφανίζουν τότε τα Ιερά Αντικείμενα που όπως την αρχαία εποχή παραμένουν όλο το χρόνο φυλαγμένα στον ιερό τους χώρο, το κονάκι και ο χορός ξεκινά. Τα κειμήλια είναι, οι ιερές εικόνες, τα μουσικά όργανα που τους οδηγούν, η λύρα, ο άσκαυλος (γκάϊντα) και το ιερό και μεγάλο τύμπανο που όπως λένε οι Αναστενάρηδες, ηχεί μόνο του, "νοιώθοντας την αόρατη παρουσία του άγιου".
Και τέλος τα ιερά πολύχρωμα κόκκινα κυρίως μαντίλια τα 'αμανέτια'. Οι αναστενάρηδες τα κρατούν κατά τη διάρκεια του χορού, αντλώντας από αυτά δύναμη και αυτοπεποίθηση. Το προσφέρουν όταν καλούν έναν καινούργιο αναστενάρη. Παρατηρήστε ότι όλοι τα φορούν γύρω από τους ώμους, θυμηθείτε το κομμάτι ύφασμα που είδαμε να σκεπάζει τα κεφάλι του Ηρακλή, ύφασμα που ξέρουμε ότι κάλυπτε τους ώμους των μυημένων βάκχων, και να σας προσθέσω ότι ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στα #Αργοναυτικά# μας λέει ότι οι μυημένοι φορούσαν «ταινίας πορφυράς». Το χρώμα που κυριαρχεί στα αμανέτια, που η λέξη σημαίνει κάτι που δόθηκε ως εγγύηση.
Τέλος είναι τα όργανα της θυσίας, ο ιερός πέλεκυς το μαχαίρι και η σανίδα όπου θα θυσιαστεί ο ιερός ταύρος του Διονύσου που μεγάλωναν επί έξη μήνες.
Για την μυητική τους διαδικασία δεν γνωρίζουμε απολύτως τίποτα γιατί όπως είναι φυσικό τηρούν απόλυτη μυστικότητα.
Ο χορός ξεκινά από τον μονότονα επαναλαμβανόμενο ρυθμό των οργάνων το απόγευμα της 20ης Μαΐου. Θα συνεχίσουν το επόμενο μεσημέρι μετά την εκκλησιαστική λειτουργία προς τιμή των δυο αγίων. Κάποια στιγμή ο Αρχιαναστενάρης δίνει την εντολή να ανάψει στην πλατεία τη φωτιά αυτός που έχει πατρογονικά το προνόμιο. Όπως και στην αρχαιότητα οι λειτουργικοί ρόλοι είναι προνόμια οικογενειών. Και εδώ είναι μια οικογένεια για το άναμμα της πυράς και κάποιες άλλες καθώς υποστηρίζουν για τα μουσικά όργανα.
-Άναψε –λένε- κόσμε τη φωτιά, να μπει ο Κωνσταντίνος.
23
Πλησιάζουν στη φωτιά που έχει χωνέψει και έχουν μείνει τα κάρβουνα και χορεύουν γύρω της.
Δεν είναι όλοι οι αναστενάρηδες απαραίτητα και πυροβάτες, ούτε καν ο αρχιαναστενάρης. Πυροβατούν όσοι πέφτουν σε έκσταση και μέσα τους ο θεός ζητά να χορέψει και να πατήσει τη φωτιά. Όλοι όμως είναι εξ ίσου απαραίτητοι για την αδελφότητα και τις τελετές της.
Αυτοί λοιπόν με λίγα λόγια είναι οι αναστενάρηδες της Θράκης μας.
Δεν γνωρίζουν πως έφτασε αυτή η παράδοση μέχρις εδώ, δεν γνωρίζουν οι επιστήμονες ποια δύναμη τους προστατεύει και δεν καίγονται, δεν έχουν βιβλιοθήκη για να βρει κανείς τα αρχεία τους, να τα μελετήσει ή να τα κάψει. Είναι παντού και πουθενά και η γνώση που κουβαλάνε είναι καλά κρυμμένη στη ψυχή και το κύτταρο τους.
Ξεκίνησα αυτόν τον επίλογο με την ερώτηση, που μπορούμε να ψάξουμε;
Θα τολμήσω να πω, εκεί που δεν υπάρχουν κείμενα για να διαβάσουμε , ούτε εικόνες να συγκρίνουμε.
Στο διάβα των αιώνων όλα αλλάζουν, όλα γίνονται σκόνη εκτός τον ίδιο τον άνθρωπο, την ψυχή του και τη Μνήμη.
Μνήμη και μνημοσύνη: λέξεις και ιδέες που μας παραπέμπουν πάλι στους ορφικούς, τους νεοπλατωνικούς και τους εσωτεριστές της αναγέννησης. Όμως ο χρόνος μας έχει ήδη κυλήσει και δεν μπορώ να σας κουράσω άλλο.
Κυρίες και Κύριοι, φίλοι μου,
24
Ο Δυναμικός κόσμος που ζούμε και εκείνος των συμβόλων που μέσα από τον καθρέφτη μας παρακολουθεί οφείλει να γεφυρωθεί και αυτό μπορεί να γίνει μόνο από εμάς.
Και τότε η φωνή του ιεροφάντη βροντερή θα ηχήσει ξανά:
Θαρρείτε, μύσται του θεού σεσωσμένου.
Έστι γαρ ημίν εκ πόνων σωτηρία.
Όλες οι φωτογραφίες από τα Αναστενάρια είναι του κου Χριστάκου και προέρχονται από το (www.flickr.com Christakos).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Ευπρόσδεκτα τα καλοπροαίρετα, ευπρεπή και τεκμηριωμένα σχόλια, γιατί αυτό θεωρώ ελληνικό τρόπο.
Διευκρινίζεται ότι δεν δεσμεύομαι να απαντώ σε όλα τα σχόλια και η παράλειψη απάντησης δεν σημαίνει παραδοχή οποιουδήποτε σχολίου ή άποψης.