Η Γλώσσα των ομηρικών Επών.

Η Γλώσσα των Επών και οι πληροφορίες της

Η Γλώσσα  των  ομηρικών Επών.

                                                             Γράφει  ο  Αδάμης  Ευθύμιος

Ο έλεγχος  του  γλωσσικού  υλικού  των  ομηρικών  επών  μπορεί  να  μας  βεβαιώσει  για  την  ποικιλόμορφη  εικόνα  του  υλικού, και  να  μας  προβληματίσει  για την  προέλευσή  του, είτε  την  χρονική  είτε  την  τοπική(Πελοπόννησος ; Βοιωτία ; Μικρά Ασία;).

Πράγματι η γλώσσα των ομηρικών επών χαρακτηρίζεται από σπάνια  ποικιλομορφία, η  οποία  προκύπτει  από  την  συνύπαρξη  αρχαίων  και  νεοτέρων  γλωσσικών  στοιχείων σε μια σχέση  πολύπλοκη, με  την ανάμειξη διαλεκτικών  τύπων, την  χρήση  του  δίγαμμα(F)(όχι  παντού), την  παρουσία  συνηρημένων  και  ασυναίρετων  τύπων …

«Σε  καμία  άλλη   λογοτεχνική  γλώσσα  δεν  διακρίνουμε  πράγματι  τόσο  σαφώς  την  σύνδεση  ανόμοιων  στοιχείων . Σ’ αυτή  διατηρήθηκαν  όχι  μόνο  τύποι  διαφόρων  εποχών  αλλά  και  διαφόρων  διαλέκτων» παρατηρούν  οι  O. Hoffman,  A. Debrunner, A.Scherer  αναφερόμενοι  στην  ομηρική  γλώσσα33 .

«Μπορούμε  όμως  να  εντοπίσουμε  ποια  είναι η γλώσσα  που «γράφτηκαν» τα  έπη ;», αυτό  είναι  ένα  βασικό  ερώτημα, όμως  η  απάντηση  δεν  φαίνεται  ότι  είναι  τόσο  εύκολη, διότι  διατυπώθηκαν  αποκλίνουσες  απόψεις : Ο Fick  εισηγήθηκε  την  αιολική  και  ότι  κατόπιν οι  Ίωνες  ραψωδοί  τα  μετέγραψαν  στην  ιωνική, ο  Wilamowitz   και  ο  T. Allen  υποστήριξαν  ότι  η γλώσσα  των  επών  ήταν  μια «ομιλούμενη» γλώσσα  στην  περιοχή  της  Σμύρνης  και  της  Χίου,  όπου  συμβίωσαν  Αιολείς  και  Ίωνες  (όπου  η  ιωνική   κάλυψε  την αιολική), οι  K.Sittl  και  D.Monro υποστήριξαν  ότι  οι  αιολικοί  τύποι  είναι  παλαιότεροι  από  τους  ιωνικούς, ενώ  οι  K Meister  και K. Witte,  υποστήριξαν  ότι  η  γλώσσα  των επών  είναι  τεχνητή  και  η ανάμειξη  των  γλωσσικών  στοιχείων  οφείλεται  σε  μετρικούς  λόγους, συνεπώς  ποτέ  δεν  μιλήθηκε, τέλος  οι  Parry  και  Nilsson  σχολιάζοντας  τα  πολλά  αρκαδοκυπριακά  στοιχεία  που  εντοπίστηκαν  στα  ομηρικά  κείμενα, εισηγήθηκαν  την  ύπαρξη  μιας  πιο  παλαιότερης  γλώσσας  από  την αιολική  και  την  ιωνική,  που  αυτή  αποτυπώνεται  στα  έπη34 .  

Ας  δούμε  όμως  το  πιο  βασικό,  ποια  σχέση  προκύπτει  ανάμεσα  στον  Όμηρο  και  τη  μυκηναϊκή  γλώσσα  των πινακίδων.

Η  αποκρυπτογράφηση  των  πήλινων  πινακίδων σε  Γραμμική Β΄ και  η  διεξοδική  μελέτη  της  γλώσσας  τους  έδωσε  μια  άλλη διάσταση  στην  μελέτη  της  ομηρικής  γλώσσας.

Χαρακτηριστική  είναι  η  άποψη  του  Προμπονά  ότι  ο έλεγχος  των  ομηρικών  κειμένων  με  βάση τα μυκηναϊκά  κείμενα των  πινακίδων  αποδεικνύει  πως  κάποιες λέξεις  διαβάζονται  ευκολότερα  με  την  βοήθεια  της  γραμματικής  της  Γραμμικής  Β΄ και  ότι  στα  έπη  υπάρχουν  αποσπάσματα  που  έχουν  μυκηναϊκή  γλωσσική  προέλευση :

« χωρία  ολόκληρα, θεωρούμενα  ως  παρεμβολαί, αποδεικνύονται  ότι  δύνανται  να  είναι  αρχαιότατα…μετρικαί  ανωμαλίαι (…) εξαφανίζονται…»35

Ο  Προμπονάς  παραθέτει  αρκετά  παραδείγματα 36 και  σε  πρόσφατες  δημοσιεύσεις   βεβαιώνει  πως  ιδίως  οι  λογότυποι  του  έπους  εκτείνονται  βαθύτερα  απ’  ότι  υποθέτουμε  μέσ’  το  χρόνο, αφού  συναντιούνται  ακόμη  και στα  έπη  των  παλαιοτέρων  πολιτισμών.

Είναι  γεγονός  ότι  περισσότερες  από  400 λέξεις  του ομηρικού (επικού) λεξιλογίου, συναντιούνται  στα  κείμενα  των  πήλινων  πινακίδων σε  Γραμμική Β΄, παρότι αυτές  αποτελούν  μόνο  λογιστικά  αρχεία  που  η  τήρησή  τους  απαιτούσε  ένα  κοινότυπο  λεξιλόγιο…

Αξίζει  να  παρατηρήσουμε  ότι  στις  πήλινες  πινακίδες  εντοπίζονται  έξι  ομάδες  κοινών   ονομάτων(λέξεων) που  χρησιμοποιούνται  από  τον  Όμηρο(τις  αξιοποιεί ποιητικά  με  την  ίδια  σημασία) και  μια  μεγάλη  ομάδα  κυρίων  ονομάτων, η  οποία  περιλαμβάνει  ανθρωπωνύμια, τοπωνύμια  και  ονόματα  θεών(ακόμη και επίθετα),  μάλιστα  στις  γραφές  των  πινακίδων  συναντάμε  ακόμη  και  τυπικές  ομηρικές  φράσεις  όπως  είναι  το  «δώρα  τε  φέρει»  με  την  ίδια  σειρά  των  λέξεων.

Έχει λοιπόν μεγάλο  ενδιαφέρον  να  δούμε  αυτό  το  λεξιλόγιο  σύμφωνα  με  τον  Προμπονά(και  άλλους) και να  παρατηρήσουμε  τι  δηλώνει:

1. Συγγένεια :  ma-te: μάτηρ= μήτηρ, tu-ka-te: θυγάτηρ, ko-wo: κορfος=ομηρ. κούρος,  kowa: κόρfα=ομηρ. κούρη,  i-o : ιός=ομηρ. υιός.
2. Αξίωμα ή Επάγγελμα: wa-na-ka: fάναξ=ομηρ. άναξ, qa-si-re-u:βασιλεύς,  i-je-re-u: ιερεύς, i-je-re-ja: ιέρεια,  po-ti-ni-ja: πότνια, ke-ra-me-u: κεραμεύς, ke-ke-u: χαλκεύς, po-me: ποιμήν, qo-u-ko-ro:βουκόλος,  su-qo-ta:συβώτας = ομηρ. συβώτης(χοιροβοσκός),  e-re-ta:ερέτας= ομηρ.ερέτης (κωπηλάτης)…
3. Όπλα: pa-ka-na:φάσγανα(ξίφη),  e-ke-a:έγχεα(δόρατα), ko-ru:κόρυς (περικεφαλαία), to-ra-ke: θώρακες, qi-si-po: ξίφος…
4. Σκεύη- Έπιπλα: di-pa:δίπας=ομηρ.δέπας,  ti-ri-po:τρίπος=ομηρ.τρίπους,  ka-ra-te-ra:κρατήρ,  a-pi-po-re-we: αμφιφορήfες=ομηρ. αμφιφορήες(αμφορείς) qe-to:πέθος=ομηρ. πίθος,  to-no:θόρνος=ομηρ.θρόνος…….
5. Προϊόντα: wo-no: fοίνος=ομηρ.οίνος, si-to: σίτος, e-ra-wo: έλαιfον=ομηρ. έλαιον, ri-no:λίνον, me-ri: μέλι….
6. Μέταλλα-Πολύτιμες ύλες: ku-ru-so:χρυσός,  a-ku-ro: άργυρος, ka-ko: χαλκός mo-ri-wo-do: μόλυβδος, e-re-pa:ελέφας(ελεφαντόδοντο)…

Κύρια   Ονόματα  που  συναντάμε στην μυκηναϊκή :

Ονόματα  προσώπων :  a-ki-re-u: Αχιλλεύς, e-ko-to: Έκτωρ, ai-wa:Αifas= ομηρ. Αίας,  ma-ka-wo: Μαχάfων=ομηρ.Μαχάων,  te-se-u:Θησεύς,  ta-ta-ro:Τάνταλος,

o-re-ta=Ορέστας=ομηρ. Ορέστης…

Εθνικά: mi-ra-ti-ja: Μιλάτιαι, a-swi-ja:Άσfιαι(Άσιαι), ra-mi-ni-ja:Λάμνιαι (Λήμνιαι), είναι  γυναίκες, δούλες   που  κατάγονται  απ’ την  Μίλητο, την  Ασία, την Λήμνο (η  σχέση  αφορά  μόνο  τις  περιοχές  που  απογράφει  και ο Όμηρος).

Τοπωνύμια :  pu-ro=Πύλος…

Ονόματα  Θεών : σε  δοτική πτώση di-me: Διfε΄ι= Διί(στον  Δία), di-wo-nu-so: Διfονύσω,  e-ra: Ήρα, a-re: Άρη, e-ma-a: Ερμάhα( στον  Ερμή),  a-pe-ro-(ne): Απελλώνει= Απέλλωνι(στον  Απόλλωνα), po-si-da-o-ne :Ποσειδαώνει = Ποσειδάωνι(Όμ.), a-ta-na:Αθάνα=Αθηνά,  pa-ja-wo-ne:Παιαfώνει=Παιήωνι (Όμ.=Παιήων)…

        

Είναι  λοιπόν  εντυπωσιακό πως  οι  συγκεκριμένες  κατηγορίες  λέξεων, από τις  πιο  λειτουργικές  της  ομηρικής  ποίησης, αποτελούν  υλικό  που  το  συναντάμε  στην γλωσσική  δεξαμενή  των  μυκηναίων.

Όσον  αφορά  τις  φράσεις  των  πινακίδων  που  έχουν  αντιστοίχιση  προς  τα ομηρικά  κείμενα, είναι  γεγονός  ότι  συναντάμε  στην  PY Tn 316 : do-ra-qe pe-re = «δώρα  τε  φέρει», όπως  ακριβώς  στον  Όμηρο,  επίσης στηV52(Docs.208)  a-ta-na po-ti-ni-ja= «Αθάνα Ποτνία» που  αντιστοιχεί στον ομηρικό  στίχο  της  ζ-305 «πότνι’ Αθηναίη» (=Δέσποινα  Αθηνά), επίσης   τα  pa-ka-na  a-ra-ru-wo-a  de-so-mo= «φάσγανα  αρηρότα δεσμοις» (Ra1543, 1548) αντιστοιχούν  στον Ο-713 ομηρικό στίχο «φάσγανα  καλά  μελάνδετα»….

Λαμβάνοντας  υπόψη  ότι  οι διάλεκτοι  της  «Αχαϊκής»  διακρίνονται  γεωγραφικά  σε  Βόρειες (Αιολική) και σε Νότιες (Ιωνική, Αρκαδοκυπριακή, Μυκηναϊκή των πινακίδων, Αττική) πρέπει  να  πούμε  ότι η ομηρική  επική  γλώσσα  περιλαμβάνει  βόρεια  και  νότια  διαλεκτικά  στοιχεία, δηλαδή  μυκηναϊκά, ιωνικά, αττικά και αρκαδοκυπριακά.

Τα ιωνικά, είναι  περισσότερα και επηρεάζουν την γραμματική της ομηρικής(επικής) γλώσσας, τα αρκαδοκυπριακά  είναι  λιγότερα  και  τα  αποτελούν  κυρίως  λέξεις  όπως (κασίγνητος, πτόλις…), ενώ  τα  αιολικά  που  είναι  επίσης  πολλά, αφορούν  φωνητικά  φαινόμενα  της  επικής  γλώσσας, είναι  απολύτως  αναγκαία  για  μετρικούς  ιδίως  λόγους, και είναι  παμπάλαια στο  έπος.

Η παρουσία, ειδικά, των  αιολικών  τύπων,  που  επιβίωσαν  στο  έπος, υποδεικνύει  την  χωρο-χρονική  πορεία  των  καταλοίπων, σύμφωνα  με  την  οποία  το  έπος  διαμορφώθηκε, στιχουργήθηκε  και  τραγουδήθηκε (χρονικά) πριν  την  ίδρυση  των  αιολικών  πόλεων  της  Μικράς Ασίας, κατά  πάσα  πιθανότητα  στην  Θεσσαλία (στις  εκεί  ηγεμονικές  αυλές), ή  στον  Αχαϊκό  νότο, συνεπώς  στις  έδρες  των  μεγάλων  μυκηναϊκών  κέντρων,  κατά  την  μυκηναϊκή  εποχή.

Αυτό, το  μακρινό  γλωσσικό  παρελθόν  του  έπους,  δηλώνει  και  το  δίγαμμα (F= /w/ βαυ), το  οποίο,  ως  φθόγγος,  δεν  συναντάνται  στην  Ιωνική – Αττική  κατά  τον  8^ο ή  7^ο αι, που  θεωρητικά  έζησε  ο  ποιητής, και  συνεπώς  θα  ήταν  άγνωστο  στον  Όμηρο, αν έζησε  τότε,  και  σίγουρα  δεν  θα  χρησίμευε  ούτε  αργότερα  κατά  την  καταγραφή  των  επών(βέβαια  συναντάται  σε αιολικά  και δωρικά  κείμενα (επιγραφές)  έως  τον 4^ο αι.π.Χ.) .

Κι  όμως  ο Bentley  υποστήριξε  ότι  στην  εποχή  του  Ομήρου το  δίγαμμα   ήταν  εύχρηστο  και  η  έρευνα  τον  επιβεβαίωσε  όταν  σε  3.354  περιπτώσεις  κρίθηκε  για  λόγους  προσωδιακούς (μέτρου), φωνητικούς  και  μορφολογίας, αναγκαία  η  τοποθέτησή  του, αντίθετα  σε  άλλες  617  η  παρουσία  του  δεν  ήταν  απαραίτητη (γιατί ;).

Άραγε  η  παρουσία  του  αποτελεί  «κληρονομιά»  της  παλαιότερης  ποίησης  από  την  οποία  ο  Όμηρος  ενσωμάτωσε  αυτούσιους  κάποιους  στίχους  και  μέρος  του  λεξιλογίου  της(μετρικά  δουλεμένου) ώστε  ν’  αποφεύγει χασμωδίες(δύο  διαδοχικά  φωνήεντα  μέσα  σε  μια  λέξη, ή  στο  τέλος  μιας  και  στην αρχή  της  επόμενης  π.χ. Ε- 816: «ερέω  έπος»  που  γίνεται  κανονικά «ερέω Fέπος»), αλλοιώσεις  κατά  την  προφορά  των  φθόγγων(ύπαρξη φωνητικών κενών π.χ. το fίνος = οίνος, βοfς = βους…) και  τέλος  τη  διατάραξη  των  μετρικών  κανόνων  του  δακτυλικού  εξαμέτρου(την  προσωδία: εναλλαγή μακρών και βραχέων συλλαβών  π.χ.  «οι  δε  απαμειβόμενοι  fέπεα  πτερόεντα αγόρευαν» Ι-409, επίσης  «εσθλόν δ’ ούτε τι πω Fείπες  Fέπος …» Α 108). 

Όμως  η  γλωσσική  εικόνα  των  ομηρικών  κειμένων  συνδέεται  στενά  και  με  το  φαινόμενο  των «λογοτύπων».

Οι επαναλαμβανόμενες  φόρμες  από  μάχες, συμπόσια, διαλόγους, στις  οποίες   αλλάζουν  μόνο  τα  πρόσωπα, το  πλήθος  έτοιμων  έμμετρων  στερεότυπων (επίθετα – ουσιαστικά, ομάδες  λέξεων, παραδοσιακά  τμήματα  στίχων) οδήγησε  στην  άποψη ότι  όλο  το έργο  του  Ομήρου είναι  ένας  απλός  συνδυασμός  έτοιμου  υλικού  (και  μετρικά  δουλεμένου)  από  την  προηγούμενη  επική  παράδοση .

Πράγματι  ένα  μεγάλο  μέρος  του  λεξιλογίου, 67% στην  Ιλιάδα, 65% Οδύσσεια, επαναλαμβάνεται  και  το  απαρτίζουν  παραδοσιακά  κοσμητικά  επίθετα, σπάνιες - δυσνόητες  λέξεις  και  λογότυποι δηλαδή  «συμπλοκές» λέξεων  που τις συναντάμε κυρίως  σε  καθορισμένες  θέσεις  του  στίχου.

Λογοτυπικό  χαρακτήρα  έχουν  και  ολόκληροι  στίχοι,  που  επαναλαμβάνονται  συχνά, όπως «ήμος  δ'  ηριγένεια  φάνη  ροδοδάκτυλη  Ηώς» αλλά  και  νοηματικές  ενότητες  που  αποδίδονται  με  περιγραφές  γευμάτων, ή  οπλισμού… 

Βέβαια  η  παρουσία των στερεοτύπων  στον  Όμηρο  διευκολύνει  την  σύνθεση, δεν  δημιουργεί  όμως  ένα  ασφυκτικό  πλαίσιο, αφού όπως  παρατηρεί  ο Chadwick «βρίσκουμε  πολλά  τεκμήρια  χρήσης  στερεοτύπων  στην  σύνθεση, αλλά  το  έργο  του  είναι  γενικά  πολύ  ανώτερης  ποιότητας. Δεν  είναι  απλά  ένας  αριστοτέχνης  της  αφήγησης  αλλά  και  ένας  από  τους  μεγαλύτερους  ποιητές  στον  κόσμο»37 άποψη  που  ενισχύει  και  η Rosalind Thomas «το  35% του  λεξιλογίου  της  Ιλιάδας  χρησιμοποιείται  μόνο  μια  φορά και  το  33% στην  περίπτωση της  Οδύσσειας. Αυτό  σημαίνει  ότι  από  τις  6000 λέξεις που  ο  Όμηρος  χρησιμοποεί  στην  Ιλιάδα  οι  2.000 είναι  μοναδικές»38 .

Συμπερασματικά  θα  λέγαμε  ότι  η  γλωσσική  έρευνα  των  ομηρικών  κειμένων έχει  προσφέρει  πολλά  στις  γνώσεις  μας,  αφού  κατέδειξε  το  χρονικό  βάθος  της  ομηρικής  γλώσσας,  που  φτάνει  στην  μυκηναϊκή  εποχή.

 Όσον  αφορά  την  «τεχνητή» μορφή  του  υλικού  της,  πρέπει  να  πούμε  ότι  οφείλεται  στην  συνύπαρξη  ετερόκλητων στοιχείων  π.χ. οι αιολικοί τύποι των  προσωπικών  αντωνυμιών  χρησιμοποιούνται  παράλληλα  με  τους  ιωνικούς(άμμες-ημείς, άμμε-ημάς, τύνη-συ), οι  αιολικοί  τύποι  του  απαρεμφάτου  σε  -μέναι, -μεν («έμμεναι») παράλληλα  με  ιωνικούς  π.χ. «είναι», το  αιολικό  επιτατικό  «αρι» (αρίγνωτος) χρησιμοποιείται  παράλληλα  με  το  ιωνικό  «ερι» (ερίηρος), τα  πατρωνυμικά   της  αιολικής  σε  -ίων (Πηλείων) χρησιμοποιούνται  παράλληλα  με  ιωνικά  σε – ίδης (Πηλείδης),  αξιοποιούνται παλαιοί  αιολικοί  τύποι ουσιαστικών  με  ονομαστική σε –α, π.χ. νεφεληγερέτα,  αλλά  και  η  αποκοπή  των  προθέσεων π.χ. «κάτθανε, αμ(ανά) πεδίον»(αιολική), ενώ  δεν  χρησιμοποιείται  συστηματικά  ούτε  η ψίλωση (της  αιολικής) π.χ. ηέλιος, ούτε  η δάσυνση(της  ιωνικής)π.χ. ημέρη, μάλιστα  είναι  χαρακτηριστικό  ότι  διατηρούνται  ασυναίρετα  δύο  διαδοχικά  όμοια  φωνήεντα  π.χ. ευχετάασθαι  για  την  μετρική  διέκταση (ώστε  να  μεταβάλονται  αντίστοιχα  σε  βραχύ  και  μακρό), καθώς  επίσης  και  η  ευρεία  χρήση  συνηρημένων  αλλά και  ασυναίρετων  τύπων .

 Τα  πορίσματα  (των  μελετητών)  συγκλίνουν  στις  εξής  παραδοχές  για  την  γλωσσική  εικόνα  των  ομηρικών  επών :

- τα  αρκαδοκυπριακά  και  τα  μυκηναϊκά  στοιχεία  των  επών  είναι  λεξιλογικά

- τα  αιολικά  είναι  φωνητικά

- τα  ιωνικά αφορούν  την  γραμματική  της  επικής  γλώσσας

- οι  αττικοί  τύποι  εισήχθησαν  κατά  την  καταγραφή  των  επών από  τον

     Πεισίστρατο  στην  Αθήνα39.

Είναι σημαντικό  λοιπόν  να  παρατηρήσουμε  ότι  τα  συμπεράσματα  από  την  μελέτη   της  γλώσσας  των  επών  συγκλίνουν  προς  τα  συμπεράσματα  κάποιων  επιστημόνων από  την  μελέτη  των  πολιτιστικών  και τεχνολογικών  στοιχείων, αφού  όπως  και  εκείνα  παραπέμπουν  σε  διαφορετικές   εποχές, μ’  ένα  παλαιότατο  γλωσσικό  στρώμα  να  επιβιώνει  δραστήριο  για  αιώνες  αργότερα .

Όλες  αυτές  οι  διαπιστώσεις  αποδεικνύουν  ότι  μια  επιχειρούμενη  χρονολόγηση  του  γλωσσικού  υλικού, κατατάσσει  ένα  μέρος  του  βαθιά  μέσ’  τον  ιστορικό  χρόνο  της  ελληνικής  γλώσσας  και  σίγουρα  στην  μυκηναϊκή  εποχή, δεν  θα  μπορούσε  όμως, αυτό  και  μόνο,  να  χρονολογήσει  με  ασφάλεια  τα  έπη(με  βάση  γλωσσικά  κριτήρια), τους  δίνει βέβαια,  με  σιγουριά,  μια  θέση(χρονική)  στην  αρχαία  ελληνική  Γραμματεία, αφού με  τη συγκριτική αντιπαραβολή των γλωσσικών  στοιχείων  του  Ομήρου  προς  εκείνα  (από τα  έργα)  του  Ησιόδου, αποδεικνύει  την  παλαιότητα  των  ομηρικών  επών  και  την  χρονική  απόστασή  του  ομηρικού  υλικού, μιας  γενιάς   και  περισσότερο, ως  προς  εκείνα40 .

Στην  ίδια  κατεύθυνση  συμπερασμάτων, δηλαδή στον  εντοπισμό υλικού διαδοχικών   χρονολογικών  στρωμάτων  μέσα  στα  ομηρικά  έπη,  βρίσκεται  και η  εξέταση των  μύθων(που απογράφονται  στον  Όμηρο), οι οποίοι, όπως  διαπιστώθηκε, αποτελούν  όχι  μόνο  ένα  μεγάλο  ταμείο  πληροφοριών, αλλά  έχουν  την  δική  τους  ηλικία,  διότι  αποτελούν  πνευματικά  προϊόντα  μιας  παλιότερης  εποχής(προομηρικής) που τους  ενσωμάτωσε  το έπος. Ο Nilson  εύστοχα  απέδειξε  την  μυκηναϊκή  προέλευση  αυτής  της  μυθολογίας 41.

---

33 O. Hoffman,  A. Debrunner, A.Scherer «Ιστορία  της  Ελληνικής  Γλώσσας» σελ 79.

34 Στην  αρχαιότητα  επικαρατούσε  η  άποψη  ότι  η  γλώσσα  των  επών  είναι  η ιωνική με  πολλές  λέξεις  και  τύπους  από  την  αιολική .

35 Προμπονάς «Ελληνική  επική ποίηση από  τα μυκηναϊκά  χρόνια ως σήμερα» σελ 66(1990)

36 Προμπονάς «Η μυκηναϊκή επική ποίηση με βάση τα  μυκηναϊκά κείμενα  και  τα  ομηρικά  έπη»(1980)

37Chadwick : Μυκηναϊκός  Κόσμος σελ 366. Cambridge  1976  

38 Rosalind Thomas : «Γραπτός  και  προφορικός  λόγος  στην  αρχαία Ελλάδα» σελ.51,52

39 Συνέβη  ένα  είδος  γλωσσικής  εξομάλυνσης  των  κειμένων, μάλιστα   την  σχέση  αυτή επιβεβαιώνει  η  μεταγενέστερη  γραμματεία  και  γενικότερα  η  χειρόγραφη  παράδοση   .

40 Janko,  Homer, Hesiod and the  Hymus 1982

41 Nilson «Η  μυκηναϊκή προέλευση της ελληνικής Μυθολογίας» (1932)

Πηγή