Συνεισφορά στην «ανάγνωση» του αιώνα που πέρασε

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 14/04/2013

ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Επέτειος · Αναφορές · Πρόσωπα · Αποκαλύψεις

Εξάπλωση της τραυματικής μνήμης

Του Γιώργου Κόκκινου

Καθηγητής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας τοτ Πανεπιστημίου Αιγαίου

Η κυριαρχία της αρνητικής μνήμης και των ακραία τραυματικών εμπειριών είναι η κληρονομιά που

άφησε στον 21 ο αιώνα ο «σύντομος» 20ός αιώνας. Ο αιώνας των γενοκτονιών, των ο­λοκληρωτισμών, του Ολοκαυτώ­ματος και του πυρηνικού τρόμου. Ο αιώνας που καλλιέργησε μια μορφή δυστυχισμένης και ηθικολογούσας ιστορικής συνείδησης, που αντιμετωπίζει την Ιστορία σαν εφιάλτη ή σαν αέναο κύκλο φρίκης και αίματος.

Μια σειρά εξελίξεων οδηγούν τις σύγχρονες κοινωνίες στην αναψη­λάφηση του πρόσφατου συνήθως παρελθόντος τους, στην εμμονική σχεδόν ενασχόληση με αυτό, στην ποινικοποίηση της ιστορικής μνή­μης, καθώς και σε συμβολικούς/«εικονικούς» πολέμους για την ερμη­νεία και την νοηματοδότησή του. Ποιες είναι οι εξελίξεις αυτές;

Δε­σπόζει ο πληθωρισμός της τραυμα­τικής μνήμης που χαρακτηρίζει την εποχή μας.

Τέλος της αποικιοκρατίας

Η τραυματική μνήμη εξαπλώνε­ται με αλλεπάλληλα κύματα, κυ­ρίως μετά το τέλος της αποικιο­κρατίας, την επίγνωση της απόλυ­της φρίκης των ναζιστικών εξο­ντωτικών πρακτικών, αλλά και της δυστοπίας των σταλινικών και μα­οϊκών κολαστηρίων, όπως επίσης μετά την πτώση των δικτατοριών στη Λατινική Αμερική, την κατάρ­ρευση των καθεστώτων του υπαρ­κτού σοσιαλισμού και το λεγόμενο «τέλος των μεγάλων αφηγημά­των» της προόδου, της ελευθερίας και της παγκόσμιας χειραφέτησης.

Ο πληθωρισμός της τραυματι­κής μνήμης, σε συνδυασμό με τον εγκλεισμό των Δυτικών, κατά κύ­ριο λόγο, κοινωνιών στην παροντιστική τους ναρκισσιστική ευδαι­μονία (τουλάχιστον έως τα μέσα της πρώτης δεκαετίας του αιώνα που διανύουμε), ο οποίος συνεπι­φέρει άλλωστε τη δραστική συρρί­κνωση του ορίζοντα προσδοκιών τους, δηλαδή τον περιορισμό της δημιουργικής τους βούλησης, ση­ματοδοτεί την ίδια την κρίση νοή­ματος που ταλανίζει τη δυτική κουλτούρα.

Η νομική κατηγορία «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας» έκανε την εμφάνιση της για πρώτη φορά στις 24 Μαΐου 1915 στο κείμενο της διακήρυξης της Αγγλίας, της Γαλ­λίας και της Ρωσίας αναφορικά με την επιχειρούμενη από το τουρκικό κράτος γενοκτονία εις βάρος των Αρμενίων, που κατέληξε, ως γνω­στόν, στπν εξόντωση 800.000-1.500.000 ανθρώπων. Η διακήρυξη αυτή αποτέλεσε στη συνέχεια το νομικό προηγούμενο για τη διεξα­γωγή των Δικών της Νυρεμβέργης το 1945-1946.

 

Οι γενοκτονίες

Η Διεθνής Σύμβαση του ΟΗΕ για την πρόληψη και την καταστολή του εγκλήματος της γενοκτονίας κατέ­στησε τις σχετικές διατάξεις κανόνα του Διεθνούς Δικαίου στις 9 Δεκεμ­βρίου 1948. Στις μέρες μας υπάρ­χουν χώρες, όπως οι ΗΠΑ, π Γερμα­νία, η Γαλλία, το Ισραήλ, π Αγγλία, η Αυστραλία και ο Καναδάς, οι οποίες έχουν συμπεριλάβει τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στην εθνι­κή τους νομολογία.

Είναι προφανές ότι οι αντιτιθέ­μενες ερμηνείες και αποτιμήσεις του παρελθόντος, οι επιλεκτικές αποσιωπήσεις ιστορικών γεγονό­των ή ευθυνών ή η προσκόλληση στην τραυματική μνήμη και η σχε­δόν θρησκειοποίησή της, δεν σχε­τίζονται τόοο με το ίδιο το παρελ­θόν όσο με το εκάστοτε παρόν. Και, ειδικότερα, με τους τρόπους που το παρόν επινοεί για να εγκολπώσει στα διαγκωνιζόμενα ι­στορικά αφηγήματα όψεις του πα­ρελθόντος, ώστε να νομιμοποιήσει ή να απονομιμοποιήσει εδραιωμέ­νες δομές εξουσίας και ερμηνευτι­κά σχήματα που εμπλέκονται στη συγκρότηση των συλλογικών ταυ­τοτήτων και των μορφών ιστορι­κής συνείδησης.

Αυτό σημαίνει ότι, παρά το έντο­νο ηθικό τους φορτίο - ή ίσως και ε­ξαιτίας αυτού - , οι συμβολικοί πόλε­μοι πρέπει μάλλον να αντιμετωπί­ζονται σαν διαμάχες για την ιδεο­λογική ηγεμονία, την πολιτική κυ­ριαρχία και την επιβολή της ιοχύος σε διεθνές ή διακρατικό επίπεδο. Επομένως, για να είμαστε ρεαλι­στές, πολύ λιγότερο αφορούν την ι­στορική αλήθεια και την ηθική δι­καίωση των θυμάτων.

Ο Τ. Todorov γράφει: «Είναι μά­ταιο να απαιτούμε από έναν Γάλλο, έναν Γερμανό ή έναν Πολωνό να έχουν την ίδια μνήμη του πα­ρελθόντος - θα ήταν σαν να τους ζητούσαμε να απαρνηθούν την έ­νταξη στην κοινότητα τους. Απε­ναντίας, είναι δυνατόν να τους ζη­τήσουμε να λαμβάνουν υπ' όψιν τους την οπτική των άλλων, να ε­ντοπίζουν ομοιότητες και διαφο­ρές και να τις τοποθετούν σε ένα γενικό πλάνο».

Η ακραία ιδεολογικοποίηση της ι­στορίας του 20ού αιώνα και ο αυ­τάρεσκος παροντισμός των Δυτι­κών μετανεοτερικών κοινωνιών α­ποτελούν τους δύο καθοριστικούς παράγοντες που προετοίμασαν το έδαφος για τη διαρκή παρουσία και την παραδειγματική/ φρονηματιστική λειτουργία του επίμαχου και ι­δίως του τραυματικού παρελθό­ντος στο παρόν, και ειδικότερα για την ανάδυση και συνεχή ενδυνάμω­ση της εμμονής - και της διανόησης και της πολιτικής τάξης, αλλά και της κοινής γνώμης - στην τραυματι­κή μνήμη.

Τα ιστορικά τραύματα

Η μνήμη αυτή, αντί να κατα­πραΰνει ή να επουλώνει, απενα­ντίας αναβιώνει τα ιστορικά τραύ­ματα, τις συγκρούσεις και τους δι­χασμούς του παρελθόντος. Οδηγεί σε «μνημονικές κρίσεις», στην ουσία σε κρίσεις ιδεολογικής ηγεμονίας, στις οποίες διακυβεύεται συνήθως η αυτο-αντίληψη του έθνους ή των αντιμαχόμενων πολιτικών παρατά­ξεων, καθώς και η σχέση ταυτότη­τας-ετερότητας, οι οποίες δεν μπο­ρεί παρά να έχουν οργανική συνά­φεια με τον τρόπο αντιμετώπισης των «σκοτεινών σελίδων» του πα­ρελθόντος και συνεπώς με τον κα­νόνα της επίσημης Ιστορίας.

Η υπαρξιακή αναμέτρηση των σύγχρονων κοινωνιών με ίο παρελ­θόν τους αντανακλάται κατ' εξοχήν στην πρωτόγνωρη εκδήλωση εν­διαφέροντος αναφορικά με τους σκοπούς, το περιεχόμενο και τη δι­δακτική μεθοδολογία της σχολικής Ιστορίας, η οποία εξακολουθεί, σε πείσμα του εκδημοκρατισμού της ι­στορικής κουλτούρας, να καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την αίσθηση του αυνανήκειν, την ιστορική συνείδηση και την πολιτική κοινωνικοποίηση των νέων.

Ο «σύντομος» 20ός αιώνας ήταν ο αιώνας που καλλιέργησε μια μορφή δυστυχισμένης και ηθικολογούσας ιστορικής συνείδησης

 

«Όποιος ελέγχει το παρόν ελέγχει και το παρελθόν.                

«Όποιος ελέγχει το παρελθόν "καθορίζει" το μέλλον»

               ΤΖΟΡΤΖ ΟΡΓΟΥΕΛ

             «1984: 0 μεγάλος αδελφός»

 

_______________________________________________________

Όταν ο νικητής τα παίρνει όλα

Του Βλάση Αγτζίδη

Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός 

«Someone winner takes it all, and one loses has to fall» 

τραγουδούσε κάποια χρόνια πριν το ποπ συγκρότημα των Αbba. Μπορεί ο στίχος τους αυτός να

αφορούσε τον χα­μένο στο παιχνίδι του έρωτα, αλλά με τη φρά­ση αυτή αποτυπωνόταν με τον καλύτερο τρό­πο αυτό που συμβαίνει στο χώρο της Ιστορίας. Την επίσημη Ιστορία τη γράφουν πάντα οι νικητές, και η προσπάθεια των ηττημένων να α­ναδείξουν και αυτοί τη δική τους ιστορική ε­μπειρία αποτελεί τις περισσότερες φορές μια επώδυνη περιπέτεια.

Η σχετικά πρόσφατη δημόσια και επιστημο­νική αντιπαράθεση για τα σχολικά βιβλία και τον τρόπο που αντιμετωπίζονται συγκεκριμέ­να ιστορικά θέματα δίχασε με πρωτοφανή τρόπο την ελληνική κοινωνία. Η διεκδίκηση της ιστορικής ορθότητας και της κυριαρχίας μιας συγκεκριμένης ερευνητικής ματιάς φαί­νεται ότι αποκτά πλέον κεντρική θέση στις ι­δεολογικές διεργασίες. Αντιμαχόμενες κοινω­νικοπολιτικές ομάδες δίνουν το δικό τους νόη­μα σε ιδέες και ιστορικά γεγονότα. Οι κατε­στημένες κυρίαρχες απόψεις αμφισβητούνται και το ιστορικό παρελθόν διεκδικείται πλέον από τις πάλαι ποτέ αποκλεισμένες κοινωνικές ομάδες. Η διαμόρφωση ενιαίου ιστορικού α­φηγήματος μετατρέπεται σε κοινωνικό κίνημα που επιδιώκει την ενσωμάτωση κάθε ιδιαίτε­ρης ιστορικής εμπειρίας στο αφήγημα.

«Αντι-μνήμη»

Το ιστορικό παρελθόν φαίνεται να υπόκειται σε πολλαπλές αναγνώσεις. Η «αντι-μνήμη», δηλαδή ο χώρος της μνήμης που διαμορφώνε­ται από τα κάτω, αμφισβητεί τα κυρίαρχα αφη­γήματα. Το μεγαλύτερο παράδειγμα αυτής της περίπτωσης αποτελεί π μνήμη των προσφύγων του '22, απαγορευμένη έως τη δεκαετία του '80, όσον αφορά τις πολιτικές ερμηνείες. Με το αίτημα που διατυπώθηκε από τις προσφυγικές οργανώσεις για την αναγνώριση της Γενοκτο­νίας που υπέστησαν από τον τουρκικό εθνικισμό την περίοδο 1914-1923, αλλά και με την κριτική που άσκησαν, τόσο προς τις ελλαδικές ελίτ για την αρνητική τους στάση όσο και προς το σταλινισμό για τη μεταχείριση αυτών που εί­χαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ. αμφισβήτησαν το σύνολο των κυρίαρχων ιδεολογημάτων και την απαίτηση για επιλεκτική λήθη. Εκτός όμως από τις προσπάθειες των απο­κλεισμένων κοινωνικών ομάδων, εμφανίζεται σήμερα και η τάση της Νέας Δεξιάς, που επι­χειρεί μια περισσότερο συντηρητική ανάγνω­ση της Ιστορίας

Ελληνικές συγκρούσεις

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η πάλη των ιδεών στην Ελλάδα της μεταπολιτευτικής περιόδου και η προσπάθεια των αποκλεισμένων ερμη­νειών να εδραιώσουν την παρουσία τους στο χώρο των ιστορικών αφηγημάτων. Ο ιδεολο­γικός και πολιτικός διχασμός υπάρχει και εκ­φράζεται έντονα με τις διαμάχες για τον Εμφύλιο και τη Γενοκτονία στη Μικρά Ασία, αλλά και τις σταλινικές διώξεις στην ΕΣΣΔ κα­τά της ελληνικής μειονότητας και τη σφαγή στο Κατίν από τους Σοβιετικούς. Παρ' ότι οι συμμετέχοντες στις σκληρές ιδεολογικές συ­γκρούσεις διακηρύσσουν ότι «η επιστημονική έρευνα δεν μπορεί ούτε να υπηρετεί πολιτικές ή ιδεολογικές σκοπιμότητες ούτε να αναπαρά­γει τον περιρρέοντα ιστορικό κομφορμισμό», εντούτοις η υποκειμενική προσέγγιση παραμέ­νει κυρίαρχη. Ενδιαφέρον έχουν τα πεδία ό­που πραγματοποιείται αυτή π πάλη των ιδεών και κατατίθενται οι διαφορετικές προσεγγίσεις για τα επίμαχα γεγονότα:

- Οι ερμηνείες της Αριστεράς για τα γεγονό­τα της δεκαετίας του '40, την Κατοχή και τον Εμφύλιο θα καταφέρουν να υπερκεράσουν κα­τά τη Μεταπολίτευση τις εκδοχές των νικητών του Εμφυλίου, για να αμφισβητηθούν κατά την τελευταία δεκαετία από μια ομάδα νέων ιστο­ρικών, που θα κατηγορηθούν με τη σειρά τους από τους αντιπάλους τους ότι καταφεύγουν σε απλοϊκά και παραδοσιακά σχήματα. Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων από τους ναζί δεν θα συναντήσει γενικευμένη άρνηση, πλην των ελάχιστων περιθωριακών ακροδεξιών ομάδων. ‘Όμως μόνο κατά τα τελευταία χρόνια θα καταφέρει με δυσκολία να καταλάβει τη θέση που του ανήκει στην ελλαδική ι­στορία, και ειδικότερα στην τοπική ιστορία της  Θεσσαλονίκης.

- Η προσπάθεια των οργανώσεων των προ­σφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής να προτείνουν ένα άλλο ερμηνευτικό μοντέλο για τα γεγονότα εκείνης της περιόδου θα συνα­ντήσει σφοδρή αντίδραση, αρχικά από το συ­ντηρητικό φιλοΝΑΤΟϊκό πολιτικό χώρο και στη συνέχεια από τον παραδοσιακό αριστερό. Η καθιέρωση κατά τη δεκαετία του '90 των Ημερών Μνήμης για τις Γενοκτονίες που διέ­πραξαν οι Νεότουρκοί/εθνικιστές κατά τα τε­λευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατο­ρίας ελάχιστα άλλαξε τα φιλοκεμαλικά ελλα­δικά στερεότυπα, ενώ αντίθετα παρατηρήθηκε η εμφάνιση ενός μεγάλου ρεύματος αρνητών της Γενοκτονίας. Οι διαφωνίες αγγίζουν τον πυρήνα διαμόρφωσης της νεοελληνικής ιδεολογίας. Οι αρνητές εκφράζουν επί της ουσίας την ίδια την υπαρξιακή ανάγκη του συστήμα­τος, το οποίο εντέλει βγήκε κερδισμένο από τη μεγάλη Καταστροφή, της οποίας θύματα υ­πήρξαν αποκλειστικά και μόνον οι Έλληνες της Ανατολής και οι μουσουλμάνοι «ανταλλάξι­μοι» απ' την Ελλάδα.

  

Η «Ινδοκίνα των Ελλήνων»

- Η πρόσφατη ακύρωση της Δίκης των ε­νόχων της Μικρασιατικής Καταστροφής ε­ντάσσεται στην παραπάνω ενότητα ιδεολογι­κών συγκρούσεων για την Ιστορία. Οι φορείς της σύγκρουσης αυτής, που σχετίζονταν με το φιλομοναρχικό και φιλομεταξικό χώρο, προσπάθησαν πετυχημένα να εμπλέξουν στις επιδιώξεις τους και τον Άρειο Πάγο. Διεκδι­κώντας την απαλλαγή από τις ευθύνες των πολιτικών ηγετών εκείνης της περιόδου, επί της ουσίας αμφισβητούσαν την παλιά μεσο­πολεμική σύμβαση πολιτικής συνύπαρξης με­ταξύ Ελλαδικών και Μικρασιατών προσφύ­γων. Στο σημείο αυτό διαπιστώθηκε μια εντυ­πωσιακή ενιαία αντίληψη για τα γεγονότα που συνέβησαν στπν Ανατολή κατά τον ορι­στικό γεωπολιτικό μετασχηματισμό (1908-1923). Και αυτό παρατηρήθηκε σ' ένα φάσμα φαινομενικά αντ[διαμετρικών ιδεολογιών, που συμβολοποιήθπκε κατά καιρούς με εν­διαφέροντες παραλληλισμούς: η Μικρά Ασία υπήρξε για τον «Ιό» «το Βιετνάμ των Ελλή­νων», για το Δίκτυο '21 «η Κορέα των Ελλή­νων», ενώ στο σκεπτικό του Αρείου Πάγου για «αθώωση» των υπευθύνων για τη Μικρα­σιατική Καταστροφή, π Μικρά Ασία υπήρξε «η Ινδοκίνα των Ελλήνων».